لبزانکی زبان: وسّاچیں رودراتکی ءُ روبرکتی بلوچی

اردو : سید ظہور شاہ ہاشمی
بلوچی: شعیب شاداب

بولی یا گالوارانی بابتءٙ اے پیمیں رد مٙنّی ءِ راست کنئگ اوں الّمی انت۔ بنداتءٙ وہدے رودراتکی علمانی زانوگریں انگریزاں بلوچی زبانءِ سرا کار کنئگ بنا کت گرا آ گوں ہما دمگانی مردماں دُچار کپت انت کہ مِری بگٹی گشئگ بنت۔ چرا مردماں آہاں بلوچی دربرت ءُ آہانی سرا کار کت۔ مری بگٹی دمگ چو کہ بلوچستانءِ گڈّ سرا رودراتکءٙ اِنت۔ وتی ہم زمانگیں مردمانی آسراتیءِ ہاترا ماں وتی کتاباں یا دگہ نبشتانکاں نویست کہ آہاں رودراتکی دمگاں کار کتگ ءُ بلوچستانءِ دگہ دمگاں کار کنئگءِ زرورت انت’ آہاں اے حبر اوں گیشینتگ کہ ما ہمے رودراتکی دمگانی گالوارءِ شئیری لبزانک یکجاہ کتگ۔

بلئے رندی پولکاراں ءُ گیشتر پاکستانی پولکاراں پیسری کوئٹہ ڈویژن ءٙ را رودراتکی بلوچستانءِ نام داتگ ءُ زبانءِ بُندرءٙ دو نیمءٙ بہر کتگ ءُ زبانءِ بابتءٙ وتی گُشتنانی سرپد کنائینگءِ جہد کتگ۔ بلئے اے جیڑگ لوٹیت کہ ہما بولی یا گالوارءٙ اے رودراتکی بولی گُشنت’ اے دراہیں وسّاچیں دمگءِ تہا کجا کجا گُشئگ بیت؟ اے گپّ وٙ گیشّ اِتگ کہ اے بولی یا گالوار ءِ اسل جاگہ مری بگٹی دمگ اِنت۔

تری بِلّے ڈیرہ غازی خان’ ڈیرہ اسماعیل خان یا ماں سندھءٙ بازیں جاگہاں گوں کسانیں تپاوتےءٙ گبول’ لُنڈ بلوچ ءُ دگہ اوں گشنت اِش۔ بلئے کوئٹہ ڈویژنءِ آ دگہ دمگانی گالوار وٙ چٹ دگرے’ ءُ اے دمگاں براہوئی’ پختون ءُ دھوار راجانی آبادی سک باز انت’ ءُ دومی نیم’ گُپتِ ہماہانی روبرکتی بلوچی ءِ بہر سرجمیں قلات ڈویژن اِنت۔ آئیءِ تہا سراوان’ جھالاوان ءِ دمگاں ابید خاران’ مکران ءُ لسبیلہ ءِ ریاست اوں ہوار انت۔

ایشیءِ سوّب ایش انت کہ لہتیں مردم ناں کہ وت پولکار انت ءُ ناں کہ پولکاریءِ جفاءٙ کشّ اٙنت ءُ سالاں چہ آہانی کار ہمیش انت کہ سُرانت ءُ انگریزانی گُشتگیں گپّاں بیان کن انت ءُ وتی زانتکاری ءُ عالمیءٙ پیشدار اٙنت۔ اے آہانی کم مارشتی ءُ آسان پسندیءٙ ابید دگہ ہچّے نہ انت۔ اگاں یک درآمدیں مردمے لہتیں سالءٙ ادا بہ نندیت ءُ یک چیزےءِ بابتءٙ معلومداری بہ گپیت گرا ایشیءِ مراد اے نہ انت کہ آئیءِ ہر گپّ راست بہ بیت۔ دومی نیمگءٙ مئے لہتیں ساچشتکار ءُ ندکاراں میجر موکلر ءُ آئیءِ منوگرانی رندگیری ءٙ بلوچیءِ یک بولی یے ءِ نام وٙ “مکرانی” گالوار ایر کتگ۔ بلکیں چریشیءٙ ابید لہتیں مردم مری بگٹی ءِ دمگانی لٙس رواج گپتگیں بلوچی زبانءٙ اوں ” مکرانی ” بولی گُشنت۔

ابکّہی گپّ ایش انت کہ اے رنگیں پیسلہ دئیگءِ تہا آہانی عہدگ ءُ درجگ چے اٙنت؟ پرچا کہ ما وہدے بلوچیءِ سرا پہ چیزےءِ نبشتہ کنئگءٙ ننداں گرا مارا سیاسی حدبندی ءُ سیمسر اوں داشت نہ کن اٙنت ءُ ہر رنگءٙ ما پاکستانی بلوچستانءُ ایرانی بلوچستان’ ہردوکاں دیمءٙ ایر کناں ءُ زبانءِ بابتءٙ نٙد چست کناں۔ اے حسابءٙ مستریں دغا ایش انت کہ کوئٹہ ڈویژنءِ بہر’ مری بگٹی دمگءِ گالوارءٙ رودراتکی گشیت ‘ قلات ڈویژنءُ پدا سرجمیں ایرانی بلوچستان ءٙ ہوار کنت’ آئیءٙ را روبرکتی بلوچیءِ نام دنت ءُ زبانءٙ تہنا دو بولیانی تہا بہر و بانگ کنت۔ اے وڈیں بد ڈولیں تہرےءٙ حدبندی کنئگ ہرحسابءٙ رٙد اِنت۔

اگاں ما بلوچی زبانءِ بولی یا گالوارانی اے رنگءٙ حد بندی کناں گرا ماں سرجمیں بلوچستان ءٙ بس رودراتکی ءُ روبرکتی’ دو بولیانی شون دئیگ وٙ بلاہیں مسکرائے بیت۔ چیا کہ ہمک ضلع ناں بلکیں ہمک تحصیلءِ ہمک شہرءِ وتی یک جتاہیں بولی ءُ گالوارے۔ اگاں ما بولی یا گالوارانی ناماں نبشتہ کنئگ بلوٹاں گرا آہانی کساس مارا حیران کنت۔

اگاں ما مری گالوارءٙ یک بولی ہے بہ گُشاں گرا قلاتی بولی’ کیچی بولی’ پنجگوری بولی’ سروانی بولی’ جھالاوانی بولی’ کوئٹہ بولی’ ڈیرہ جاتی بولی’ رند بولی’ گبولی بولی’ دشتی بولی ءٙ ابید بازیں دگہ بولی تہنا ماں پاکستانی صوبہ بلوچستانءٙ گُشئگ بنت کہ لس گپّ و تران ءِ تہا کمو تپاوت دار انت ءُ ہمے دمگاں دگہ جتا جتائیں بولی اوں است انت۔

انچو کہ وسّاچیں “مکرانی بولی” یا “مکرانی گالوار” ءٙ بزور’ چیاکہ موکلر ءُ الفائن بینءِ پیمیں رودراتکی علمانی زانوگراں ایشیءٙ را اے نام داتگ ءُ ربیئت ءُ رہبندءِ ردا مئے پولکار آئیءِ رندگیریءٙ پہرے لیکنت’ کہ اپسوزی حبرے۔ اگاں یک انگریزے ءٙ یک حبرے کتگ گرا ما آئیءِ کوریں رندگیریءٙ بس اے گپّءِ سرا مہ کناں کہ انگریزےءِ گُشتگین اِنت۔ مسالءِ حبرءٙ اگاں ما اے بولیءٙ مکرانی گالوارءِ نامءٙ بہ دیاں گرا کیچ’ مند’ دشت’ زامران’ پنجگور’ جیونی’ گنز’ گوادر’ پسنی ءُ آ دگہ دراہیں دمگانی بولی چہ یکے دومیءٙ پجّارءِ حدءٙ باز تپاوت دار انت ءُ جوانیں گپّ ایش انت کہ اے درسیں دمگ اوں مکرانءٙ اٙنت۔ نوں کسے بہ گشیت کہ چریشاں مکرانی بولی کجا اِنت ءُ کجام اِنت؟ ما اگاں تہنا پاکستانی مکرانءِ تیابی دمگانی سرا چمّاں شانک بہ دیاں گرا ہر کسان ءُ مزنیں بندن یا تیابی میتگ یا شہرءِ بولی چہ دگرءٙ جتا گندگ بیت۔ انچو کہ جیونی’ گنز’ پیشکان’ سُر’ کپّر’ پسنی ءُ اورماڑہ ہر یک تیابی دمگےءِ بولی الکاپیں وڈےءٙ چہ دومیءٙ جتا انت۔

اے وٙ تہنا پاکستانی بلوچستانءِ گپّ اِنت’ ایرانی بلوچستان کہ ہمینچو پراہ ءُ شاہگانیں دیارے’ اودا اوں ہمے حال اِنت۔ ہاں کجام جاگہےءٙ کہ بولیانی تہا کسانیں تپاوتے بیت آئیءٙ ما یک دمگےءِ گالوار گشت کناں۔ ہمے وڈا ما مری بگٹی گالوارءٙ اوں چہ بلوچی زبانءِ بازیں گالواراں یک گالوار یا بولی یے گشاں بلئے ایشیءٙ رودراتکی بولی گشئگ ءُ آ دگہ سرجمیں بلوچستانءٙ روبرکتی بولیءِ نام دئیگ ءُ اے رنگیں ردیں حد بندی ءُ وٙنڈ کنئگ زبانءِ بہر و بانگ کنئگ اِنت’ اے وٙ مزنیں ردی یے۔ اے گپّ ہما وہدءٙ بوتگ ات کہ ماں بلوچستان ءٙ بس دو گالوار بوتین انت یا پدا مری بگٹی گالوارءِ گشوکانی کساس ءِ ہواریءٙ آہانی ہند ءُ دمگ اوں انچو پراہ ءُ شاہگان بوتیں کہ سرجمیں بلوچستانءِ نیمءِ برابرءٙ بوتیں۔ اگاں تہنا یک و دو توارانی سوٙبءٙ اے بہر و بانگ گنئگ بوتگ گرا اے اوں رد لیکگ بیت۔ پرچا کہ ایرانی بلوچستانءِ روبرکتی ہنداں یک و دو ہمے رنگیں شاہگانیں دمگ است کہ اودءِ مردمانی بولی ہما انت کہ مری بگٹی آنی انت۔ اے دمگ تا جاشک’ میناب ءُ گیابان ءٙ بگر بندرعباسءٙ آسر بیت۔ نوں اِشانی بولیءٙ ما روبرکتی بگشاں یا رورداتکی؟

مری بگٹی بولی ءُ اے بولیءِ بس تپاوت ایش انت کہ مری بگٹی بولیءِ تہا چہ بلوچیءٙ دریں لبز سندھی’ پنجابی’ سرائیکی ءُ پشتو بے کساس ہوار انت۔ وہدے کہ گیابانی یا مینابی بلوچی گالوارءٙ فارسیءِ لبز ہوار انت۔

مراد ایش انت کہ بلوچستان ءِ اے وڈیں ردیں زبانی بہر و بانگ کنئگ’ چٹ چہ راستیءٙ در’ چہ دلیل ءُ منانکءٙ در ءُ چہ مٙنّگءِ حدءٙ دریں کارے۔ البت حق و انساپءِ دامن چہ دستءٙ یل دئیگی نہ انت ءُ ہر بولی ءُ ہر گالوار ءِ مردمانی واستہ ہژدری انت کہ وتی بولی یا گالوارءِ بابتءٙ پولکاری بکن انت ءُ آئیءِ راستیاں دگہ گالوار ءِ مردمانی گوما پجّار بکنائین انت۔ باز مردم چوش نبشتہ کن انت ءُ بلوچانی ہژم دئیگءِ جہدءٙ کن انت کہ تہنا مئے بولی راست انت ءُ دگرانی بولی چٹ رد انت۔ گپ ایش انت کہ چہ راستیءٙ کس وتی دیمءٙ ترّینت نہ کنت ءُ ناں کہ یک بولی یےءِ گشوک’ نٙد ءِ زورءٙ یا زہمءِ زور ءٙ دگہ یک دمگےءِ مردماں لاچار کت کنت کہ وتی بولیءٙ یل بہ دئیت ءُ منی بولیءٙ بزور اِت۔

منءٙ شر یات انت کہ 1955ء ءٙ ماں بلوچی زبانءِ راجدپترءٙ اوّلی رندءٙ کراچیءِ تہا ماں مگسی ہاوْسءٙ ” بلوچی کنونشن” ایر کنئگ بوت گرا کوئٹہءُ قلاتءِ جہگیریءٙ آغا عبدالکریم’ میرگل خان نصیر ءُ محمد حسین عنقا کنئگءٙ اتنت۔ گل خان نصیرءٙ ہمے شوْر دیما ایر کت کہ “اگاں ما وتی لبزانکی زبانءِ واستہ یک دمگےءِ گالوارءٙ بزوراں گرا مئے لبزانک یک حسابءٙ دیمروئی کنت ءُ بولی ءُ گالوارانی اٙڑ ءُ جیڑھ چہ میانءٙ در کئیت۔” بنداتءٙ دیوانءِ بازیں مردماں وتی عادتءِ ردا ابید پہمگ ءُ جیڑگ ءٙ اے حبرءِ رند گیری کت’ بلئے من ایشیءِ سکّ بگیری کت ءُ آہانی ذہنءٙ نادینت کہ ہچ زبانءِ راجدپترءٙ اے چیز دست نہ کپیت ءُ ناں کہ اے چیز منّگءِ لائک انت’ بلکیں چریشیءٙ ابید اے ہچ وڈا بوت نہ کنت پرچاکہ بلوچستانءٙ چہ بیستءٙ گیش بولی ءُ گالوار است انت’ ءُ ہمک بولی یا گالوارءِ گشوکیں ٹولی وتی بولیءٙ چہ دگرانی گالوارءٙ گیشتر جوان تر لیکیت’ ءُ اے گپّ ءٙ کدی تپاک نہ کنت کہ آ وتی بولیءٙ پہ دگرءِ بولیءِ واستہ ندر بہ کنت۔ ایشیءِ مسالءٙ چہ فرانسءِ زبانءٙ بزور اِت۔ انوگیں فرانسیسی لبزانکی زبان وٙسرا وت اے جاگہءٙ سربوتگ’ حکومت ءٙ وٙ لوٹ اتگ کہ یک ہاسیں شہرے ءِ’ منی حیالءٙ تہنا پیرسءِ بولیءٙ بزوریت ءُ لبزانکی زبان جوڈ بہ کنت۔ بلئے اے درگتءٙ درسانی واہگ زوال بوت انت ءُ انوگیں لبزانکی زبان چٹ قدرتی دروشمءٙ لبزانکی دنیاءِ سرا تالان بوت۔ پمشکہ چہ درساں گہتریں وڈ ہمیش انت کہ ہر مردم ءٙ را وتی بولی ءُ گالوارانی کارمرز کنئگءِ سرجمیں آذاتی دئیگ بہ بیت ءُ ہما بولیءِ تہا کہ تاگت بیت آ وت لبزانکءِ سرا ساچان بیت ءُ آ بولی وسرا وت مردماں وتی کار مرز کنئگءِ واستہ بے واہگءٙ لاچار کنت۔

چونائیءٙ زبان یک کوری ہارےءِ پیما انت کہ وتی راہءٙ وت ساپ کنت ءُ دیما روان کنت۔ البت مارا کہ ہما چیزءِ سرا گیشتر دلگوش گور کنئگ لوٹیت’ آ راستیں اِملا بزاں راست نبیسگ اِنت۔ لبز تری ہر بولی ءُ گالوارءِ بیت بہ بیت’ بلئے آ رد نبیسگ مہ بیت۔ بزاں ” کتگ ” ءٙ ما “کوتاگ” مہ کناں یا اردوءِ لبز ءِ مسالءٙ بزور ” گھر “ءٙ ما “گھار” نبشتہ مہ کناں۔ ہمے وڈا اے شوْر و صلاح ءِ سرا درساں تپاک کُت ءُ ایشیءٙ را منّ اِت۔

مرچی ہما راجدپتری کانفرنس ءٙ را سرجمیں بیست سال گوستگ ءُ منی اے گپّ راست بوتگ۔(1) پرچا کہ مرچی ہما بلوچی زبان کہ علمی ءُ لبزانکی کارانی تہا کارمرز بوْگءٙ انت’ آ تہنا یک میتگے’ شہرے’ ضلع یے یا دمگےءِ ہاسیں زبان یا گالوار ءُ بولی ہجبر نہ انت’ بلکیں ہر دمگءِ’ ہر گالوارءِ’ ہر بولیءِ لبز آئیءِ تہا است انت ءُ ہمے بلوچی ءِ لبزانکی زبان جوڈ بوتگ۔ جوانیں گپّ ایش انت کہ استیں بلوچی لبزانکی زبان انچو نام کپتگ کہ سرجمیں بلوچستان ءٙ ابید سندھ’ پنجاب’ ہندوستان’ عربستان ءُ افریقہءِ بلوچاں گوں وشّی ءُ رزا وتیگ کتگ ءُ کدی پہ بے حیالی اوں ایشیءِ ہلاپءٙ یک لبزے روچ ء مرچی وتی زبانءِ سرا نیارتگ۔

ہمے سوٙب اِنت کہ داں روچ ء مروچی ماں بلوچی زبانءٙ ہر کتابے’ تاکبند و کتابکے’ ماہتاک و روتاکے کہ چاپ و شنگ بوتگ’ ایشانی تہا نوٙد و نو درسدءِ زبان ہمے لٙس نام کپتگیں بلوچی زبان اِنت۔ چہ جتا جتاہیں دمگانی بولیانی ہور ءُ تپاک بوْگءِ سوٙبءٙ بلوچی زبانءِ لبز بلٙدی مڈّی یک بےگواز ءُ بے تیابیں زِرے جوڈ بوتگ۔ پمشکہ منی گوں در بلوچیں ءُ درآمدیں نٙدکاراں دزبندی انت کہ آ ہمے رودراتکی ءُ روبرکتی بلوچیءِ وسّاچیں لیکہءٙ یل بدئینت تاکہ ما آہاناں بلوچیءِ کتارانی تہا پُرشت و پروش آروکیں ٹولیاں گوں شمار کت مہ کناں۔ بلوچ ندکار’ لبزانت ءُ شاعراں گوں دزبندی انت کہ آ چہ قدرتءٙ دریں ءُ گِستائی ودینوکیں اے لیکہ ءٙ وت یل بدیئنت ءُ دگراں اوں ہمے پنتءٙ بدیئنت کہ آ وتءٙ را چہ اے بدیں کار رہندءٙ بہ پہریز اٙنت۔
*********
1. اے نبشتانک 1986ءٙ بزاں 34 سالءٙ ساری سید ظہورشاہ ہاشمی ءِ چاپ بوتگیں اردو کتاب “بلوچی زبان و ادب کی تاریخ (ایک جائزہ) ءِ تہا ہوار انت۔