بلوچی ادبءِ کدیم بیگ
عبدالصمد امیری
چه مرچیگءَ دو هزار ءُ چار سد سال پیش ایرانءِ سرزمینءَ هخامنشی خاندانءِ سلطنت بیتگ ، چه 55 سالءَ پیش چه مسیحءَ تا که چه مزن اسکندرءِ دستءَ آخری داریوشءِ شکست ورگءَ سال 33 پیش چه مسیحءَ ایرانءَ اشانی بادشاهی ات. آهانی زبانءِ بهترین یادگار هما اعلان ءُ فرمان انت که بے ستونءِ تلارءُ نکش رستم ءُ تخت جمشیدءِ ستونءُ دیوالانی سرا نکش انت ، اے کتیبه که کورشءُ داریوشءِ حکمءَ نکش کنگ بیتگ انت ، چه اشاں زانگ بیت که هخامنشی بادشاهانءُ آهانی پیریناں کجام زبانءَ هبر کتگءُ آهانی دورءُ باریگءَ دربارءِ زبان چے بیتگ....
بلوچی زبانءِ کوهن ترین نمونه چه اے کتیبه یاں زانگ بیت ءُ اے بلوچی ادبءِ کوهن تریں یادگار انت ، کتیبه یانی عبارت خط میخی ءَ نکش انت که حساب ءَ بازنت بلے محققاں درستی چار سد لفظ آئیءِ لغت حساب کتگ انت کتیبه یانی لهتے لفظ اے پیمءَ انت ، «دهیو ، ڈیهه ، نپا ، نماسگ ، پتیا ، پت ، هنتینا ، هست اتنت مئی ، مئی یا مئے ، اریکه ، اڑوک ، توم ، تهم ، دروغنه ، دروغ بند لفظ ، دروگه دروغءَ گوشتگش که همے معنیءَ سنسکرتءَ دروه آتکگ "دروه" ءِ معنی دروگ ءُ فریب بیتگ دروه فریبءُ دغاءُ حیلهءَ گوشتگش دروجنه ، بزاں دروغ بند اوستاءِ تههءَ "دروج" دروغءِ معنےءَ آتکگ چه دروجءَ دگه لفظے درآتکگ که اوستاءِ نوکتریں بهرانی تههءَ درونت ءُ رندءَ .............. بیتگ که بد خواه ءُ بے دینیں مردمءَ گوشتگش "دروه" مرد میاراں ماں چادرءَ بندنت ، نامرد میاراں ماه ره مراں درونت ، دگه جاهے نامداریں شاعر ملا فاضل مندی گوشیت:
من هبر گپت چه احمقءُ دروهانی
دلءَ دل چیءَ شیدا والهءُ نالے پرگلءَ ، نیں که ما دومی دورءِ نیمگءَ چماں شانک دئیں بلوچی ادب چول جنوکیں دریائے آئیءِ هزارانی هزار بلکیں بے شمار شعر انت ، اگر فنی اعتبارءَ اے شعر چارگءُ چکاسگ بینت گڈا ما گوشت کنیں که کوهنیں بلوچی شعر پنچ قسمءَ گوشگ بیتگ انت:
1- تمثیلی شعر
2- غنائی شعر
3- پهلوانی یا جنگی شعر
4- پنتءُ نصیحت
5- توصیفءُ ستا یا که مدحیه شعر
اے پنچیں کسمانی تههءَ اولی سئیں بزاں تمثیلی ءُ غنائی ءُ پهلوانی شعر کوهن تر انتءُ رندی دوئیں کسم بزاں پنتءُ نصیحتءُ مدحیه اشعار رند ترا گوشگ بیتگ اَنت.
تمثیلی شعرانی تههءَ واقعه نگاری بیت تهنا واقعات شعرانی تههءَ بیان کنگ بینت ، شائر چه وتی نیمگءَ کمیءُ گیشی نه کنت تا که آئیءَ په یک نتیجه ئے رسینیت اے رنگیں شعرانی تههءَ شاعر یا که گوشوکءِ نامءِ ظاهر بیگ لازم نه انت چو که گوهرءِ هرانی شعر یا که دوداءُ بالاچءِ شعر انت یک شعرے ءِ لهتے گال اشنت:
هر چهار مهتراں کانیناں
راجی واجهاں جوانیناں
دودا مئے پسءُ مسکانی
رُنگ راهاں مروچوئیناں
کاراں کنے کوئیناں
دومی غنائی شعرنت ، غنائی شعرانی تههءَ شاعر هما جذباتءُ احساسات وشیءُ شاد ، ءُ غم ءُ اندوهاں ءُ دردءُ دوراں شعرانی تههءَ بیان کنت که چو آئیءِ چاریتءُ هانیءَ چو که بهشتی هورے ءَ گندیت دنیاءِ درستیں شر رنگیءَ په وتی دلءِ مراد چاریتءُ آئیءَ ستا دنت.
غنائی شعرانی تههءَ عمر ماهو ، شۓ مرید هانی ، للۂ گراناز ءُ شهداد مهنازءِ عاشقی شعر هم کاینت ، چه اشاں شے مرید هانیءِ شعرانی لهتیگاں اے پیمءَ انت که کوهنیں بلوچی ادبءِ دائما پشت کپوکیں یادگارانت:
هانی گوشیت:
نوداں گورشما منتیں
بل ات گوارگاں نرمیناں
گواران بے زرءَ سورینا
اودا مکهی دربندں
مینت نوهتاں شیههءِ گاں
سائلش به بئیت نیمروچاں
شے ماں چاکری هرجانیں
شه میں هانیءِ سے روچاں
شے مرید گوشیت:
مکهی دربندءِ کپت پریات مکن
نالگءُ زنگاں گوں منی بالادءَ مجن
سر منی شیدائیں پر آ گندیم گونگءَ
چاکرءِ ماڑیءِ هما لڈوکیں گلءَ
بیکه اے شعراں کوهنیں بلوچی ادبءِ تههءَ دگه غنائی شعر هم بے حساب اَنت. غنائی شعر تهنا عاشقی شعراں نه گوشنت هما درستیں شعر غنائی انت که آهانی تههءَ مذهبی جذبات ، وطن دوستی عشق ءُ کینگءُ کستانءُ افسوس ورگءُ گرانیں غمانی بیان به بیت چه اشاں هر رنگیں شعر کوهنیں بلوچیءَ موجودنت چو که ملا نورمحمد بم پشتی ءِ سردار علم خانءِ شعر که آئیءِ تههءَ شاعر بے پناهیں گمءُ اندوهاں بیان کنت حسرتءُ افسوس وارتءُ کینگءُ کستانی اظهارءَ کنت ، گوشیت:
زری نوداں رواں بے بر گوں شتابءَ
منی هالاں برے گوں مستطابءَ
دلوں داگ انت چو سجی ئیں کبابءَ
جگر آزرده انت کارچ گوں قصابءَ
دگه جاهے نامداریں شاعر ملا فاضل مندی گمءُ اندهانی نکشهءَ چو کشیت:
شپ که چار پاس انت گم چهار کسمءَ گوں من انت
جزم زانیں که گوں دگه هچ مردءَ نه ینت
کسمے چه یعقوب ءِ هیالاں تازیات ترنت
کسمے چه گراں باریں گراباں سنگین ترنت
کسمے چه نوک چهریں فلک تر اشاں تیز ترنت
کسمے چه بارود گرنپکی هوپاں زیات ترنت
اگر چه کوهنیں بلوچی ادب چه رنگ په رنگیں غنائی شعراں پرانت بلے ما که پهلوانی شعرانی نیمگءَ دلگوش کنیں چه ادا بلوچی ادبءِ سربلندی شر زانگ بیت ، پهلوانی شعر که مئے پیرینانی جنگی کارنامهانی یادگارنت همے رنگءَ گوشگ بیتگ انت که چه آهاں مئے پیرینانی دلیریءُ جنگ آوری ، مردیءُ پهلوانی زهم جنی ءُ بور سوارءُ آهانی شانداریں زندگیءِ هالانی نکاشی بیتگ پهلوانی شعرانی تههءَ یک شخصے ءِ یا که قومے ءِ دلیر بیءُ جنگی کارنامهاں گوں هور آهانی تهذیبءُ تمندنءُ آهانی افکار ءُ هیالاتانی ترجمانی بیت اے رنگیں شعرانی تههءَ شاعر هما اشکتگیں یا که نبشتگیں قصه هاں کار داریت که آهانی تههءَ پیشگیں مردانی پهلوانی ءُ جنگءُ کربانیءُ بے پناهیں جدءُ جهدءِ هال بیان کنگ بیتگ انت ، ادا پهلوانی شعر گوں تمثیل شعراں تا که هدے ءَ هم رنگ بینت ءُ گوں غنائی شعراں پهک جدا بینت چای که غنائی شعرانی تههءَ شاعر ویت جذباتءُ احساساتءُ گمءُ اندوهاں بیان کنتءُ پهلوانی شعرانی تههءَ اے پیم بیت نکنت. پهلوانی شعر هم دوترزءَ گوشگ بینت.
یکے بنیادیءُ قومی شعر
دومی هیالی یا که عوامءِ اصطلاحءَ وت گڑیں
بنیادی قومی شعر هما انت که چه آهاں یک قومے ءِ شان شوکت آئیءِ بنیادی پهلوانانی شانداریں کارنامهانی هال زانگ به بیت چو که چاکرءُ گوهرام شعرءُ حمل جییند کلمتی ءُ دهگ بے شاریں شعر انت یک جاهے چاکر گوشیت:
بیا اِت منی رندءُ باریگیں بوراں
ڈک بدے شیر ایز لڑیں تیگاں
هکل ءُ پاد دیم ئں مزاریگاں
مارا قولیں پیشی مرتگیں پیراں
که دهلی ءِ نکشیں گواتگرءَ نهیریں
چل هزار رندءُ چل هزار راهچی
پنجاه هزار لاشاری بهادریں
سی هزار نوهانی مزن زهمیں
چاکرءِ بیراهیں سرءَ گون انت
حمل جییند کلمتی پرتگیزانی جنگءَ شهید بیت آئیءِ شعرءِ لهتیں گال اشنت:
شما سلاماں منی مکیں ماتگیءَ بدیت
حمل دوباره نئیت تئی کلانی دپءَ
په منی شامءَ مهلبیں گندیم ئں مدرش
په منءَ آپ چما شیر کنڈاں میار
په منی بورءَ رهتگیں رد بنداں مرنج
حملءِ مرگءَ سےءُ چار چیزءَ گل کته
گیرشگءِ شیراں گل کته کوهی یا چنا
آ دگه مرداں که بورش جتگءَ تاتکگاں
پهلوانی شعرانی تههءَ دومی ترزءِ شعر هیالی انت اشانی تههءَ شاعر آزاد انت په وتی دلءِ میلءَ قصه هاں کاریت اے رنگیں شعراں ما مذهبی پهلوانی شعر هم گوشت کنیں چو که محمد حنیفهءِ انت ، چارمی پنتءُ نصیحتءِ شعر چو که ملا قاسم مندیءِ پنتءُ نصیحت.
پنچمی مدحیه اشعار:
چو که ملا عبدالنبی ءِ مدحیه شعر حاکم کیچ شے قاسمءِ ستایش ءَ بلوچ ادبءِ تههءَ مدحیه شعرانی یادگارے- ملا ابراهیم باهوکلاتیءِ مدحیه شعر سردار سید خانءِ ستایش ءَ اے رنگیں شعراں کوهنیں بلوچی ادب انچو سپه دارءُ جلوه ناک کتگ که آئی ءِ توصیف چه بیانءَ درانت.
======================
گوں ادبی دیوان ءِ منہ واری ءَ
