سید ھاشمی ءِ راست نبیسّی رھبند ءِ بن توار دْروشمی رنگ زبان زانتی ءِ رد ءَ۔

[Zahida Raees Raji]

سید ھاشمی ءِ راست نبیسّی رھبند ءِ بن توار دْروشمی رنگ  زبان زانتی ءِ رد ءَ
نبشتہ کار : زیا بلوچ

گْونڈ گِپت
پہ سید ھاشمی ءِ راست نبیسّی رھبند ءِ بن توار دْروشمی رنگ ءِ بستار ءِ زانگ ءَ، مارا پیسر ءَ نبشتارءُ گْوشتار ءِ ھمبندی ءُ جد بندی ءِ نْیام ءِ سْیادی زانگ ءُ پدّر کنگ لوٹ ایت. داں اے گپ مہ گِیشّ ایت کہ نبشتار ءُ گپتار، رسانکی رد ءَ جتاجتائیں کِرد ءِ واھُند اَنت یا کہ اولی دومیگ ءِ گیگانی زلورت اِنت، راست نبیسّی دْروشم ءُ تھرانی گیشواری باوست ءِ جند بے سیتّیں کارے بیت. زبانزانتانی جِند اے دَرگت ءَ دو بھر اَنت. یک بھرے گْوش ایت کہ راست نبیسّی ءِ تہ ءَ تھنا زبان ءِ تواراں ارزشت دیگ بہ بیت کہ زبان چوناھیگا گپتار ءِ نام اِنت ءُ گپتار ءِ چِست ءُ ایرانی تہ ءَ بنیادی کِرد تواران ئیگ اِنت، پمیشکا نبشتار باید اِنت بیرگ ءَ بیرگ ھمے توارانی جاہ گیری ءَ بہ کنت ءُ گپتار ءِ پابند بہ بیت. دومی بھر ءِ لیکہ چوش اِنت کہ نبشتار ءِ رسانکی وڑ ءُ پیمانی مَیل پہ وت یک جتائیں کشکے ءِ گِیشّینگ ءِ جھد ءَ کنت. پمیشکا نبشتار، گپتار ءِ پابند بوت نہ کنت ءُ راست نبیسّی ءِ تہ ءَ نبشتاری لوٹانی پیلو کنگ ھم هژدری اِنت. ماں اے نبشتانک ءَ ھمے جھد کنگ بوتگ کہ یک برے نبشتار ءُ گپتار ءِ جند، زبان زانتی ءِ رد ءَ گیشّینگ بہ بیت ءُ پد ءَ ھمے رد ءَ سید ءِ راست نبیسّی رھبند ءِ بِستار تپّاسگ بہ بیت. یک چیزے گِیشّینگ لوٹاں، انچوش کہ چہ نبشتانک ءِ سرھال ءَ پدّر اِنت، ایشی ءَ گوں سْیاھگ گچینی ءِ وڑیں بن گپّ ءَ ھچ وڑیں ھمگْرنچی نیست اِنت. اے نبشتانک ءِ مول ءُ مراد تھنا سید ھاشمی ءِ رھبند ءِ رنگانی تہ ءَ ”بن توار دْروشمی (morphophonemic)“ رنگ ءِ زبان زانتی ءِ رد ءَ تپّاسگ اِنت.

کلیت گال: گْوشتاری زبان، گپتاری زبان، نبشتاری زبان، راست نبیسّی، تلگیں راست نبیّسی، جھلیں راست نبیسّی، بن توار دْروشمی راست نبیسّی، سید ھاشمی رھبند.

نبشتار ءِ بارو ءَ لَس ھیال ءُ لیکہ ھمیش اِنت کہ نبشتار پہ گپتار ءِ نکش کنگ ءَ ساچَگ بوتگ ءُ ھمائی ءِ شیت پد اِنت. داں گپّڑے وھد ءَ بازیں زبانزانتی لیکہ گراں، نبشتار ءِ جند وتی زبانزانتی  پٹّ ءُ پولی کارانی تہ ءَ جاہ نہ داتگ. Goody (1987) ھمے گلگ ءَ چہ سوسُور، بلوم پیلڈ ءُ رندگیراں کنت ءُ گْوش اِیت:
"Reacting against their nineteenth century predecessors, most linguists in this century have given their virtually exclusive attention to oral language and have tended to treat the written as a purely derivative phenomenon."
  Gelb (1952) اولی زبان زانت اِنت کہ زبان زانتی ءِ بُن شلانک (mainstream) ءِ تہ ءَ نبشتار ءِ ڈالچاری ءِ نیمگ ءَ دلگوشاں گْور کنائین ایت ءُ اے درگت ءَ وتی جھد ءَ بنا کنت. چد ءُ پد زبان زانت  (linguist) ءُ نشان زانت (semiologist) اے نیمگ ءَ دلگوش ءَ گْور کن اَنت ءُ نبشتار ءَ وتی زبان زانتی پٹّ ءُ پولی کارانی تہ ءَ یک زانشتے ءِ رد ءَ جاہ دیان کن اَنت. Roy Harris, Florian Coulmas and Gordon Whittaker ھما نوکیں جُنز ءِ لیکہ گرانی تہ ءَ شمار بہ اَنت کہ پہ نبشتار ءُ نبشتہ رھبند ءَ پاداریں دیدانکی کارکالبے (Theoretical framework) ٹھینگ ءِ جھداش کرتگ.
بیستمی کرن ءِ ھپتمی دھک ءِ بنداتی سالانی تہ ءَ، اولی رند ءَ پراگ اسکول ءِ کوّاساں، زبانزانتی زانشت ءِ تہ ءَ نبشتار ءَ یک شھمیں جاھے دات ءُ جْوانیں رنگے ءَ دیم ءَ آؤرت. اے درگت ءَ پراگ اسکول ءِ جوزپ واچک ءِ نام گرگ کرز اِیت کہ مزن بستاریں کار ئِے کرتگ. یورپ ءِ تہ ءَ، رھبندی زبانزانتی(systematic linguistics) ءَ داں ھدّے ءَ اے نیمگ ءَ دلگوش گْور کرتگ، بلے آ ھم چوش یورپ ءِ زبانزانتی پڑ ءِ گیشتریں بھر ءَ، نامداریں زبانزانت ایپ.ڈی سوسُور ءِ لیکھانی رندگیر بوتگ اَنت کہ زبان ءِ تہ ءَ بنکّی بستار ءُ ارزشت گْوشتار ئیگ اِنت ءُ نبشتار چہ زبانزانتی ءِ درشانک ءُ پیشداشت ءَ ڈنّ اِنت. چوش کہ سوسُور ءِ لیکہ اِنت کہ:
“Language and writing are two distinct systems of signs; the second exists for the sole purpose of representing the first. The linguistic object is not both the writing and the spoken forms of words; the spoken forms alone constitute the object. ” (Saussure ‘Eng.’ 1959: 23-24).
بہ زان، زبان (گپتار) ءُ نبشتار، دو جتائیں چیدگی رھبند اَنت؛ دومی (نبشتار) پہ اولیگ (گپتار) ءِ جھگیری ءَ ھست اِنت. چہ ایشاں زبانزانتی ءِ پیشداشتی ءُ درشانکی بُنگپ تھنا گپتار اِنت. Coulmas  ( 2003)، ماں وتی کتاب "Writing System"ءَ سوسُور ءِ ھمے لیکہ ءِ نیمگ ءَ اشارہ کناں، زبانزانتانی دلگوش ءَ گْور کنائین ایت ءُ درّائین ایت کہ:
 "Saussure's [...] observation that 'language and writing are two distinct systems of signs' must always be kept in mind, but the second part of his definition, that writing exists for the sole purpose of representing speech, must be rejected, for writing follows its own logic which is not that of speech. (Coulmas 2003: 16)".
بہ زان، سوسُور ءِ اے دیدانک کہ زُبان (گپتار) ءُ نبشتار دو جتائیں چیدگی رھبند اَنت، وَ دل ءَ دارگی گپّے، بلے دومی گپ کہ دومیگ پہ اولیگ ءِ جھگیری ءَ ھست اِنت، ھچ وڑ ءَ منّگ نہ بیت.پرچا کہ چہ گپتار ءَ جتا، نبشتار ءِ وتی یک راست بندی یے.
ھمے وڑ ءَ ساچار پْروشیءُ پدجوڑشت گِری ءِ نامداریں رھشون ءُ شھزانت، ژاک دریدا ءَ وتی کتاب (Of grammatology) ءِ تہ ءَ سوسُور ءِ لیکھانی سر ءَ تْرُندیں نگد کنت. دریدا گْوش ایت کہ سوسُور ءِ زبانزانتی لیکہ اپلاتون ءُ ارستو ءِ زبانی لیکھانی ودّانک اَنت. ارستو ءَ گْوشتگ اَت کہ" گپّ ءُ تْرانی گال سسّائی کتہ کاریانی ءُ نبشتاری گال گْوشتاری گالانی چیدگ اَنت". دریدا شھزانتی ءِ تہ ءَ گوں میٹاپزیکس ءِ اے ربیت ءَ ھچ نہ ٹھ ایت گوں. دریدا ایشی ءَ لوگوسینٹرازم ءُ پونوسینٹرازمءِ نام ءَ دنت کہ ھمیشی ءِ رد ءَ، گیشتر کہ یورپ ءِ تہ ءَ، چہ بنداتاں لوگوز ءِ راج بوتگ. ماں یونانی ءَ لوگوز ءِ تہ ءَ گْوشتار، مانا ، سسّا ءُ اگل سئیں ھوار بنت. دریدا ایشی ءِ سر ءَ نگد کنت ءُ گْوش ایت کہ چہ اپلاتون ءَ بہ گر داں ھوسرل ءَ درا، گْوشتار، مانا ءُ سسّا ھمے اندازہ ھور ءُ تور اَنت کہ ایشانی نْیام ءَ ھچ وڑیں دگری درا نہ بیت. پمیشکا میٹاپزیکس ءِ منّ اِتگیں ربیت ءِ رد ءَ لوگوز بنکّی ارزشت ءُ گْواچن ءِ بستارمند اِنت. نبشتار تھنا یک ڈنّی ءُ پدی چیزے. دریدا وتی شھزانتی رنگ ءَ یورپی شھزانتی ءُ زبانزانتی ءِ ربیت ءَ چیلنج کنت. دریدا سوسُور ءِ اے لیکہ ءَ ھچ وڑ ءَ نہ منّ اِیت کہ گْوشتار سربستاری چیزے ءُ نبشتار چیر بستاری. دریدا گْوش ایت کہ نبشتار ءُ گْوشتار، ابرم ءُ ربیدگ، درائی ءُ چیری، راستی ءُ دْروگ، در ءُ اندر، سرم ءُ پدم ءُ ساہ ءُ کنٹ ءِ دگرکاری ءِ تہ ءَ ھوینی (positive) مانائی گال یا رِدکاری ءِ دْروشم ءَ اے جتکانی اولی گال گوں لوگوز ءَ ھمگْرنچ اَنت ءُ لوگوسنتریزم  ءِ ربیت ءِ رد ءَ بنکیّ ارزشت ءِ واھند اَنت. وھدیکہ ھمے جتکانی دومی گال، نھینی (negative)، درکپتین، ءُ ناشر ءُ پرّامی گیگان اَنت. دریدا شھزانتی ءِ اے جزگیں ربیت ءَ نہ منّ اِیت ءُ ایشی ءِ راستی ءَ جست پان کنت. ھمے جست، ساچار پروشی لیکہ ءِ بنگاہ اِنت. دریدا گْوش ایت کہ چوشیں ھچ وڑیں راست بندیں بنار ءُ سوب نیست ءُ ناں کہ چوشیں سوبjustify  بوت کنت کہ اے وڑیں جتکانی اولی بھر ءِ گال بنکّی یا پھک ءُ پلگار گْوشگ بہ بنت کہ کمکیں سسّا تاچی ءَ پد ایشانی رِدینک مٹّ بوت کنت ءُ نھینی مانائی گال، بنکّی ءُ پلگار گْوشگ بوت کن اَنت. دریدا سوسُور ءِ کتاب ءَ وانگ ءَ پد ھمے سرپد بیت کہ سوسُور ھما جاہ ءَ کہ لوگوسینٹرازم  ءِ گواھی ءَ دنت ھمود ءَ آئی ءِ درانگاز ھم وت ءَ چوش deconstruct کنت کہ سوسُور گْوش ایت:
“Everything that has been said up to this time boils down to this: in language there are only differences. Even more important: a difference generally implies positive terms between which the difference is set up; but in language there are only differences, without positive terms” (Saussure 1959: 120).
سوسْور ءِ اے لیکہ کہ زبان ءِ تہ ءَ پوزیٹیو یا وت واکین نام ءِ ھچ وڑیں چیز نیست، بلے اے گوں دگرانکیاں بندوک اِنت. وت، وتی دور ءَ یک تانسر دوستیں لیکھے اَت. دریدا سوسُور ءِ اے لیکہ ءَ مزن ءُ دور سکّیں بستار ءِ رد ءَ چار اِیت ءُ ایشی ءَ لوگوسینٹرازم  ءِ سر ءَ یک نگدانکی اُرشّے گْوش ایت. دریدا دگرانکی ءِ ھمے راھدر ءَ بنشتی رد ءَ ھَمُک چیز ءِ سر ءَ کار بند ایت ءُ جار پرّین ایت کہ ھَمُک چیز ءِ بنشت دگرانک اِنت. مئے سسّایانی تہ ءَ ھَمُک چیز ءِ ھستی ءِ مارشت پہ همے بنیاد ءَ اِنت کہ آ چہ دومی چیز ءَ جتا اِنت. بلے چوش اِنت کہ ما آئی ءِ پجّاری کار ریچ ءِ تہ ءَ اے دگرانکیاں چیر ترّین ایں. وھدیکہ ھمے دگرانک ھما چیز ءِ ساچاری ءِ بُن بھر اِنت. پمیشکا پدلیں ارزشت درائی ءِ نہ اِنت، چیری ئیگ اِنت.
نبشتار ءِ بنیاد ءَ دریدا یک نوکیں زانشتے گراماٹولوجی ءِ نام ءَ دیم ءَ کار ایت کہ نبشتاری چیدگانی چار ءُ تپاسی زانشت ءِ رنگ ءَ ودی بیت. وتی نبشتگانی تہ ءَ دریدا نبشتار ءِ جوھر ءُ ارزشتی چار ءُ تپّاس ءَ نوکیں بنگیجے دنت ءُ اے منّانکاں نہ منّ ایت کہ نبشتار، گْوشتار ءِ دری پوشاک اِنت ءُ ایشی ءَ ھچ وڑیں آزاتیں بستار نیست. دریدا ءَ چہ پیسریں شھزانتانی لیکہ چوش بوتگ کہ نبشتار ءِ آسری لوٹ ھمیش اِنت کہ کجام ھم بنگپّے ءِ جھلانکی ءَ سربوگ ءَ رند آئی ءِ بنکّی ھیرتیاں پدّر بہ کنت. ءُ نبشتار باوست ءَ پتایگ ءِ دمب ءَ اِنت. بلے دریدا گْوش ایت کہ:
“Writing always leads to more writing and more and still more. (Derrida 1967)”.
یورپی شھزانتی ءِ ربیت ھمے پدّر کنت کہ آئی ءِ تیوگیں توان، گْواچن ءِ درگیجگ ءَ پد، باوست ءِ گڈّی سیمسراں سر بوگی ءِ سر ءَ کاربندگ بوتگ. وھدیکہ گواچن ءُ راستی چوش اِنت کہ نبشتار ھمینچو توانا بیت، گیشتر نبشتار ئِے پکار بیت ءُ گیشتر نبشتار ودی کنان کنت. ھمے وڑ ءَ گْواچن چہ دست ءَ دور بوان کنت. دریدا گْوش ایت کہ یورپی شھزانتی، ربیتی رد ءَ گوں میٹاپزیکس ءِ ساڑشت ءُ سہرائی (Metaphysics of Presence) ءَ بندوک اِنت. بہ زان، ایشی ءِ تہ ءَ تیوگیں زور ءُ توان، بنگاہ، مانا، گال ءُ گْواچن ءِ ھستی ءَ سکّ اِنت. اے ھساب ءَ چہ گْوشتار ءَ درآتکگیں ھَمُک گال یا وَ زوال بیت یا کہ چیر ترّ اِیت، بلے ایشی ءِ پدّر کنگ ءُ مانا ءِ میّن کنگ ءُ پراریچ کنگ ءَ گْوشوک ءُ تْران کار وت ساڑی اِنت. وھدیکہ نبشتار ءِ تہ ءَ نبشتہ کار وت چیر ترّ ایت بلے تاکانی سر ءَ گند کالب ءُ نکش پشت کپ اَنت. پہ چوشی مانا ءِ میّن کاری ءُ بنگاھی بستار گار بیت. نبشتہ کار ءِ چیرترّی ءُ مانا ءِ نابن گاھی، نبشتار ءِ کرد ءَ شاھگان کنت ءُ بستار ءَ بُرز بارت. اے پُژدر ءَ دریداArchie-writing   ءِ نوکیں لیکھے دیم ءَ کار ایت ءُ آوازی نبشتگ (vocal writing) ءُ نگاری نبشتگ(graphic writing)ءَ ھمیشی ءِ دو شاھڑ گْوش اِیت. دریدا سوسور ءِ لیکھانی سرءَ نگد کنت ءُ گْوش ایت کہ یک نیمگے سوسور نبشتار ءِ پدبستاری ءِ رد ءَ منّانک دنت کہ پہ  زبان ءِ جوھر ءِ سرپد بوگ ءُ سرپد کنگ ءَ چہ نبشتار ھچ وڑیں کمک رس اِت نہ کنت. دومی نیمگ ءَ وتی ھمے گپ ءِ سرپد کنگ ءِ واستا چہ نبشتار ءَ کمک ھم زور اِیت. چوش کہ:
 “Since an identical state of affairs is observable in writing, another system of signs, we shall use writing to draw some comparisons that will clarify the whole issue. In fact:
    1. The signs used in writing are arbitrary: there is no connection. For example between the letter <t> and the sound it designates.
    2. The value of letters is purely negative and differential. The same person can write <t> for instance in different ways:
 The only requirement is that the sign for <t> not be confused in his script with the signs used for<l, d> etc...(Saussure1959: 119-120)
پدّر اِنت، ابید چہ ایشی کہ سوسُور زبانزانتی چار ءُ تپاّسانی تہ ءَ نبشتار ءَ یک درشانک ءُ پیشداشتے نہ منّ اِیت، ھمے نبشتار وت، زبانزانی گْواچن ءِ سرپد کنگ ءَ آئی ءِ کمک کار اِنت. چوش آ وتی جند ءِ منّانک ءَ وت پروشگ ءَ اِنت ءُ گْوشتار ءَ نبشتار ءِ یک نمونگے ءِ بستار ءَ دیگ ءَ اِنت.
جان ڈی پرانسس، پراگ اسکول ءِ نامداریں کوّاس جے واچک ءُ ھمراھانی سرشونی ءَ نبشتار ءُ گْوشتار ءِ جتاجتائیں کارکردانی بارو ءَ گپ جنت ءُ گْوش ایت کہ:
“Writing serves a different function from that of speech, differentiations in writing that are not paralleled in speech(e.g.; Written wright:write:right:rite as compared to the single spoken form) find some justification in the fact that they facilitate the reading process by removing ambiguity that might otherwise result from a common spelling for all such words. These and other graphic conventions not paralleled in speech are therefore defended as having a useful function (DeFrancis 1989).”

ھمے گپ ءَ دگہ یک کوّاسے درشان کناں، real writing ءَ چوش پدّر کنت:

“Writing does not refer exclusively to either thought or sound, and it is quite misleading to consider pure semiography or pure phonography as ideals that real writing systems fail to reach. Real writing is compromise, it is historic, and it is pragmatic. There is no perfect fit between the linguistic constructs that are functional in speech and writing, because writing is static while speech is dynamic. All writing systems have phonetic and semantic interpretations, they differ in the importance attached to one or the other. In describing and analyzing the distinctive properties of writing systems and the way in which they relate to language these points must be borne in mind.”(Coulmas 2003:33)

[Zahida Raees Raji]

چوناھیگا ھم نبشتار گپتار ءِ بیرگیں نکش چہ پیم بوت کنت کہ گْوشتار ءِ رسانک گر گوش اِنت ءُ گوش ءِ چن ءُ رسین ءِ کار ریچ دگرے ءُ نبشتار ءِ رسانک گر چم ّ اَنت ءُ چمّانی چن ءُ رسینی کار ریچ دگرے. پہ درور اگاں من گْوشتار ءِ تہ ءَ گالاں زیت زیت ءَ بہ گْوشان ءُ ھور ءُ تور بہ کناں؛ چوش کہ ]تُنَشگینِمَشنگین[ ءِ تہ ءَ گالانی ھمبندی دْروشم ءَ گوش وَ پہ شرّی  گِیشّینت کن اَنت، بلے چم مان گیش اَنت. پرچا کہ دوئینانی کار ریچ جتا جتا اِنت. ھمے درگت ءَ Douglas Medin(2002)  وتی رد ءُ بند داتگیں کتاب ءِ تہ ءَModern eye tracking methodology in reading and visual perception  ءِ پیشونک رینر ءُ ھم لیکھیں کوّاسانی دیدانک ءَ چوش دیم ءَ کار ایت:
“In listening, the information that speech provides about which words are being uttered is spread over time. Identification of a heard word is a serial process in which information arriving at the beginning of the word is used earlier, and differently, than information arriving later in the word (Cutler & Clifton, 2000; Cutler, Dahan, & Van Donselaar, 1997). In written language, information is spread over space, not over time. Reading, though based on auditory language, permits a substantial amount of parallel processing of the visual word form. The eyes land on a word and apparently acquire information from various parts of a word in parallel (Rayner & Pollatsek, 1989).

وانگ ءُ اشکنگ ءِ نْیام ءَ ھمے وڑیں بنیادی دگری ءِ سوب ءَ گندانکی ءُ اشکنانکی گال پجّاری ءُ سماداری (visual and auditory word recognition) ءِ بازیں نمونگ ءُ کالبے ءَ ردوم زُرتگ ءُ زوران اِنت کہ چہ ایشانی تہ ءَ لھتے نمونگ بیان کاری (descriptive) اَنت ءُ لھتے رزینکی (computational).
نبشتار ءِ تہ ءَ بن جاور یک کِرّ بیت، اے چیز نبشتہ کار ءُ وانوک ءَ چہ یک دگر ءَ وھد ءُ جاھی سیمسراں آدیم کنت. وانوک نبشتہ کار ءِ نبشتگیناں چہ آئی دور ءُ باریگ ءَ دور ءَ کنت ءُ وان اِیت. دومی نیمگ ءَ گْوشتار ءِ تہ ءَ ابرمی رھوت، ءُ وھد ءُ جاھی بن جاور گون اَنت گوں. گْوشتار ءِ تہ ءَ بن جاوری رد ءَ چیز پدّر بنت ءُ ایشی ءِ تہ ءَ گْوشوک ءِ پدل نہ بوگ ءِ گمان مدام ھست اِنت. وھدیکہ نبشتار ءِ تہ ءَ نبشتہ کار ءِ دْراھیں بودشتی توان یکجاہ بیت. ءُ اے چیز پہ نبشتار ءَ یک جتا ءُ پاداریں بستارے گِیشّین ایت. جے واچک ھمے نیمگ ءَ اشارہ کنت ءُ گْوش ایت کہ:
“The function of the spoken utterance is to react to a given reality in a distinct and immediate manner, while the written utterance react to the same reality in a manner which is preservable and thus permanent.” (Vachek 1989: 107).
ھمے درگت ءَ ٹانِن ھم وتی ھیال ءَ چوش درشان کنت کہ:

Spoken language used for listening comprehension is evanescent; while written language is more static, more stable and more lasting. Spoken language involves extra-linguistic or prosodic elements such as gestures, intonation, stress and pause; while written materials are “recontextualized” (rather than decontextualized) with the use of linguistic or lexicalized devices for specific readership (Tannen, 1985, p. 126).

پریڈ برنجلمن (1970)  وتی یک نبشتانکے ءِ تہ ءَ کہ سرھال ئِے  Generative Phonology and the Teaching of Spellingاِنت. ھمے درگت ءَ چوش گْوش ایت کہ:

“A spelling system cannot be a mere representation of a sound system because writing and speech are not carried on under the same circumstances. In speaking we are normally face-to-face with our listeners. We can detect misunderstanding and repeat or explain. In writing we do not have this advantage and must make sure that no unnecessary ambiguity occurs.
پد ءَ انگلش سپیلنگ ءِ بارو ءَ گپ جنت ءُ گْوش ایت کہ:

Thus, English spelling more often than not provides different spellings for identically pronounced but semantically different words: ball-bawl, piece-peace, etc. For the same reason, the reduction and contraction that characterize speech can not be tolerated in writing.

اے وَ ھیر نبشتاری جاور ءِ گپ اَت. مروچاں گْوشتاری جاورانی تہ ءَ ھم پہ تْرانی رسانک ءِ گھتر کنگ ءَ زانتکار اِشکُنانکی تْران(audio speech) ءِ ھمراھی ءَ، گندانکی تْران(visual speech)ءَ ھم ارزشت دیگ ءَ اَنت. پمیشکا بن توار(phoneme  ) ءِ کش ءَ بُن گند (viseme)ءِ وڑیں گالبند دیم ءَ آیگ ءَ اِنت کہ پہ بازیں وانوکاں یک نوکیں گالبندے. بُن گند، تْران ءِ ھما کسترین ءُ گیشّینوکیں گندانکی بھر ءَ گْوش اَنت  کہ یک یا یک ءَ چہ گیش بن توار ءِ جھگیری ءَ بہ کنت. نوں کہ چوش اِنت گڑا نبشتار ءِ تہ ءَ گند کالب ءُ دْروشم ءِ ارزشت وت بُرز تر رَوت.Baron  (1973)لھتے بے مانائیں ھور گالانی چکّاس درور ءَ دنت ءُ گْوش ایت کہ:

TIE THE NOT, TIE THE KNOT, COME KIN HERE and COME IN HERE

اِے وڑیں بے مانائیں ھورگال چکّاسگ بوتگ اَنت کہ باریں وانوکانی سما ءَ چیزے کپ ایت یا ناں، داں اے آسرال دیم ءَ آتکگ کہ ایشانی گند کالبی کارپرما پریشانی رَد کنگ ءَ چہ گالتواری کارپرما ءَ گیشتر بوتگ. پمیشکا آ گْوش ایت کہ چکاّس ءِ بھر زوروکاں داں lexical decision  ءَ visual information  ءَ سر کرتگ.
نوں کہ پدّر بوت کہ  نبشتار گْوشتار ءِ شیت پد ءُ اَکس نہ اِنت بلکیں وت یک جتائیں بستارے ءِ واھد اِنت، مارا چارگی اِنت کہ باریں سیدھاشمی ءِ راست نبیسی رھبندکہ morphophonemic اِنت ءُ ایشی  ءِ تہ ءَ ھم گالانی نبشتہ کنگ ءِ بنیاد گْوشتاری زبان ءِ رد ءَ  بُنتواری نہ اِنت،  بہ زان phonemic نہ اِنت، بلکیں نبشتاری زبان ءِ رد ءَ بن دْروشمانی برجاھی ءُ پجّار ایشی ءِ بنکی لوٹ اِنت، بستار ئِے چے اِنت. پہ درور سید ھاشمی  {a:}ءِ mophophoneme  ءَ ھمزہ زبر ءِ دْروشم ءَ جتا نبشتہ کنت. وھدیکہ بن تواری رھبند ءِ رد ءَ باید ھمیش اِنت کہ اے پدوند گوں گالاں ھور نبیسگ بہ بیت. چوش کہ گالرد ”کتاب ءَ من ءَ بہ دئے“ ءِ تہ ءَ مئے آ دگہ زانتکار ”کتابا (گوں الپ ءَ)“ نبیس اَنت  کہ بن تواری رد ءَ وَ برابر اِنت بلے بن دْروشمی ءُ مارپیمی رد ءَ اگاں بہ چار ئے تہ ” a:“ ءِ پدوند کہ یک جتائیں مارپیمے، جتائیں پجّار ئِے پشت نہ کپتگ. البت سید ھاشمی مارپیم ءِ یکتائی ءُ پجّار ءَ برجاہ داریت ءُ ایشی ءَ ”ھمزہ زبر“ ءِ دْروشم ءَ ”کتاب ءَ“ نبشتہ کنت.
اے گپّ ءِ تہ ءَ ھچ شک نیست کہ چوناھیگا زبانزانت پہ راست نبیسی ءَPhonemic orthography  ءَ چہ درستیں راست نبیسی رھبنداں گھتر ءُ جْوان تر لیک اَنت. بلے  اے ھم راستے کہ زبان تھنا توارانی نام نہ اِنت کہ آ دگہ تک ءُ پھنات، چوش کہ  morphology, syntax ءُ دگہ چوشیں چیز پھک ڈالچار کنگ بہ بہ اَنت. پرچا کہ اگاں رھبند پھک ءَ پھک بن تواری بہ بیت گڑا باز جاھاں بازیں اڑ ءُ جنجال ودیگ بوت کنت کہ ایشانی کساس گوں زبانانی تب ءُ جوڑشت ءَ بندوک اِنت.
پمیشکا C. Jany (210) گْوش ایت کہ:
“The principle of one distinctive sound represented by one specific symbol cannot always be followed, as other linguistic factors also come into play.”
وت ھما زبان کہ پہ fully phonemic orthography  ءَ نامدار اَنت، ھم مدام بن تواری رھبند ءِ رد ءَ شت نہ کن اَنت. چوش کہ اٹالین راست نبیسی ءِ تہ ءَ کارگال    dico ءِ تہ ءَ /ک/ ءِ توار کہ گوں <c>  ءِ  چیدگ ءَ نشان کنگ بوتگ، سَیمی مردم ءِ بن رھبندی جاور dice  ءِ تہ ءَ گوں /چ/ ءِ توار ءَ مٹّ بیت. بلے پہ اے گپ ءَ <c>ءِ چیدگ مٹ کنگ نہ بیت. اگاں گپ یک توار ءُ یک چیدگے ءِ بہ بیت گڑا اد ءَ اے رھبند ءِ رندگیری کنگ نہ بوتگ. پرچا کہ اگاں پہ اے گپ ءَ اے گال ءِ دْروشم مَٹ کنگ بہ بیت، تہ وانوک رد کپت کنت. پرچا کہ وانوک پہ چمّ وان ایت ءُ چمّ ءِ واستا گالانی سربری ءُ گند دْروشم ءِ بستار چہ آیانی گالتوار ءَ گیشتر اِنت.
اے درگت ءَ  Venezky ( 1970) چوش درّائین ایت:
Consideration of spelling-to-sound correspondence without regard to morphology and stress would not be adequate linguistically (Venezky, 1970)
بہ زان، زبانزانتی ءِ رد ءَ ھم راست نبیسی ءِ تہ ءَ تھنا توارانی بستار بنکی نہ اِنت بلکیں آ دگہ تک ءُ پھناتانی نیمگ ءَ ھم دلگوش گْور کنگ لوٹ ایت. آ لیکہ کہ تھنا تواراں ارزشت دنت، نوکیں زبانزانتی ءِ تہ ءَ مٹ بوتگ. زبان زانت راجرز ھمے نیمگ ءَ اشارہ کنت ءُ گْوش ایت کہ:
Although phonemic analysis is still seen as foundational, the general approach to orthography design has changed. Writing is now viewed as representing language; the emphasis is not only on speech and sounds (Rogers 1995:35).
انگریزی راست نبیسی ءِ تہ ءَ داں دور دور ءَ  G2P؛ بہ زان ”پہ یک توارے ءَ یک چیدگے“ ءِ رھبند نہ گْواھ ایت. چومسکی ءُ ھالے انگت ءَ ھمیشی پلّامرزی کنگ ءَ دم نہ بر اَنت. پرچا کہ انگریزی راست نبیسی lexical form  ءَ برجاہ دار اِیت. پرڈ برنجلمن چامسکی ءُ ھالے ءِ ھمے پلّامرزی ءِ رد ءَ آؤرتگیں منّانکانی سرءَ تْران کنت ءُ گْوش ایت کہ:
“It is clear, then, that a spelling system may be “optimal” without being a letter-for-sound representation of speech.”
وھدے ما سید ءِ رھبند ءَ چار ایں تہ پدّر بیت کہ سید ءِ گیشتریں جاھاں انچوش اِنت کہ لبز ءِ phonological information  ھم چیر نہ ترّ ایت ءُ  morphological information  ھم وتی کرد ءَ پہ جْوانی پیش دار ایت. چوش کہ: >کتاب+ ءَ، کتاب+  ءِ، کتاب+  ءُ< ءِ تہ ءَ[aː , eː , o] ءِ گالتوار چیر نہ ترّ اِیت، پرچا کہ ھمزہ ماں اردو پارسی بلوچی سْیاھگ ءَ چوش الپ ءَ کشّاب ءِ جھداری ءَ کنت. اے سئیں جاھاں ایشانی گالتوار ھمزہ ءَ گوں گالتوار گیشّینوکیں سُرینوکاں گیشّینتگ اَنت. اے وڑ ءَ کہ ایشانی ھوار دْروشم ماں بلوچی ءَ مدام ھمے تواراں کشّ اَنت ءُ چو انگریزی ءِ بن نگاراں مان نہ گِیشّ اتگ اَنت کہ یک جاھے <oo>  دگہ گالتوارے دنت ءُ دومی جاہ ءَ دگہ چوش کہ <book>  ءُ <food>  ءِ تہ ءَ. چوناھیگا انگریزی ءِ تہ ءَ ایشانی دگہ سوب بوت کن اَنت بلے سر بُر ءَ ھمے وڑ ءَ مان گیشّ اتگ اَنت. البت ماں سید ءِ رھبند ءَ چوش نہ اِنت. سید ءِ رھبند ءَ ایشانی شرّی ایش اِنت کہ گالتوار ھم پدّر بوگ ءَ اِنت کہ fix  اِنت ءُ بن دْروشمی رد ءَ گند دْروشم ھم گیشّ اِتگ. ھمے چیز سید ءِ رھبند ءِ بستار ءَ زبان زانتی ءِ رد ءَ اے وڑ ءَ برز بارت کہ گیشتر جیڑگ ءُ ھیرت چاری ءُ تپّاس کاری پرما اِیت.

[Zahida Raees Raji]

آسرال :
چہ اے دْراھیں گپّاں مردم ھمے آسرال ءَ سر بیت کہ نبشتار ءِ انچشیں وتی چِست ءُ ایر اَنت کہ گپتاری زبان ءِ پابند بوت نہ کنت ءُ روچ پہ روچ اے چیز گیشتر پدّر بوان اِنت. وھدیکہ چوش اِنت گڑا راست نبیسی رھبند ءِ گیشوار کنگ ءِ واستا زبانانی تب ءُ جوڑشت ءِ ھیالداری ھژدری اِنت. اگاں زبان ءِ تب ءُ جوڑشت ھمے وڑ اِنت کہ آئی ءَ پلگاریں بن تواری راست نبیسی ساچ ایت، و سک شرّ اِنت. بلے اگاں چوش مہ بیت گڑا پہ دگرانی رند گیری ءَ چوشیں گچینکاری باز اڑ ءُ جنجال ودیگ کنت. پمیشکا کاٹز ءُ پراسٹ گْوش اَنت کہ:

A language that is not complex can be written (and generally will be written) in a shallow orthography, an orthography that tracks the phonology. If a language is one that is phonologically complex then the orthography has the option of representing morphological invariance (a deep orthography). (Katz and Frost 1992:70)
اے چیز ءَ کہ ما چار ایں تہ ھمے گند ایں کہ بلوچی ھم داں ھدّے ءَ تابینکیانی سوَب ءَ توار زانتی رد ءَ پیچنیں زبانے، پمیشکا بلوچی راست نبیسّی ءِ ٹھینگءِوھد ءَ بُن دْروشمی چست ءُ ایرانی ھیالداری کنگ، سیت مند بوت کنت ءُ سید ءِ رھبند ءِ ھمے وڑیں کار کرِد، زبان زانتاں، گیشتر پٹّ ءُ پول ءُ تپّاس کاری ءِ سکین ءَ دنت کہ وتی تہ ءَ وت یک مزن بستاریں گپّے.

دلگوش: اے نبشتانک ءِ گیشتریں بھر، 21 اپریل 2017 ءَ ماں گْوادر ءَ سید ھاشمی ءِ نود ءُ یکّمی بوتّن ءِ روچ ءُ سید گنج ءِ دیم درائی ءِ مراگش ءَ وانگ بوتگ.



سرشون ءُ کتابانک:
1.   Baron, J., (1973). Phonemic stage not necessary for reading. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 25, 241-246.
2.   Brengelman, F., (1970). Generative Phonology and the Teaching of Spelling. The English Journal Vol. 59, No. 8 (Nov., 1970), pp. 1113-1118 .
3.   Coulmas, F., (2003). Writing Systems: An introduction to their linguistic analysis. CUP, Cambridge.
4.   DeFrancis, J., (1989). Visible Speech: The Diverse Oneness of Writing Systems. University of Hawaii Press Honolulu.
5.   Derrida, J., (1976). Of Grammatology. John Hopkins University Press.
6.   Goody, J., (1987). The interface between the written and the oral. CUP, Cambridge.
7.   Jany, C., (2010). Orthography Design for Cuxnaban Mixe. Language Documentation & Conservation Vol. 4.pp.234-235.
8.   Malik, N.A, (2015).Urdu Rasm e Khat- Irtiqa aur Jaiza. Kitabi Dunya Delhi.
9.   Medin, D., (2002). Stevens' Handbook of Experimental Psychology, Memory and Cognitive Processes. John Wiley & Sons, Inc. New York.
10.   Raman, Ilhan, (1999). Single-Word Naming in a Transparent Alphabetic Orthography. Psychology School of Social Science Middlesex University. PhD thesis.
11.   Saussure, F. de, (1959). A Course in General Linguistics. McGraw-Hill Company New York, Toronto, London.
12.   Schane, S., (1968). French phonology and morphology. MIT Press, Cambridge, Mass.
13.   Vachek, J., (1989). Written Language Revisited. Benjamins, Amsterdam.
14.   X. Shao and J. Barker, (2008.). Stream weight estimation for multistream audio-visual speech recognition in a multispeaker environment. Speech Communication, 50(4):337–17353.
http://baask.com/archive/sayadhashmi_rastnibisirahband_by_ziya_baloch/