بانُل دشتیاری ءِ شعری سِنچ ءِ پُھتہ کاری۔ اسحاق خاموش
بانُل دشتیاری ءِ شعری سِنچ ءِ پُھتہ کاری
اسحاق خاموشؔ
ما اگاں 1950-60 ءِ زمانگ ءِ گپّ ءَ بہ جنیں تہ مئے بلوچ چاگرد ءِ تہا اے گُنجائشت باز کمّ بُوتگ کہ جنیادم وتی ساچشتی بُودِشت ءَ مہلوک ءِ دیما درشانت بکنت، یکّ سَوبے وَ ایش کہ آ، زمانگ ءَ مئے کِرّا تاک ءُ ماھتاک نہ بُوھگ ءِ بروبر بُوتگ اَنت ءُ پدا جنیادم ءِ چوناہا بلوچ چاگرد ءِ تہا نبشتہ کنگ ءِ چُشیں ھاسیں ربیتے نہ بُوتگ۔ ھمے تاک ءُ ماھتاک کہ 1950 ءِ زمانگ ءَ کہ چاپ ءُ شنگ بنت تہ بازیں مردینیں نبشتہ کار جنینی نام کارمرز کن اَنت ءُ وتی نکاناں چاپ ءُ شنگ ءَ دیدئینت ، باریں دگہ سَوب چے بُوت کن اَنت بلئے منی ھیال ءَ اے سَوب بُوت کنت کہ تانکہ جنیادماں سکین بہ رسیت ءُ نبشتہ کاری ءِ پِڑ ءِ نیمگ ءَ بیا اَنت۔بلئے پدا اوں 1960 ءِ کشّ ءُ کِراں کہ یکّ ءُ دو نام گندگ بنت کہ آہاں لبزانک ساچگ ءِ جُہدے کُتگ مرچی آھانی نام ھچ ھساب ءَبے کِمار بُوت نہ کن اَنت۔ھمے زمانگ ءَ جنیادم آدم ءِ زانت ءُ زانش چہ قُرآن شریف ءِ لہتے جُزانی وانگ ءَ دیم تِر نہ گْوزیت۔بلئے ھمے زمانگ ءِ یک نمیرانیں نامے سیدّہ ناز بی بی، قُران مجید ءَ ابید، شیخ سعدی ءِ ”گُلستان ءُ بوستان“شاہ عبدالطیف بھٹائی ءِ ”شاہ جو رسالو“ ” دیوان ِ غالب“ ءُ ” کلامِ اقبال“ ءَ دربارت۔ءُ پدابانُل دشتیاری ءِ نام ءَ نامدار بیت۔۔
سیدہ ناز بی بی بزاں بانُل دشتیاری 1925 ءَ ماں سید ملنگ شاہ ءِ گس ءَ ودی بیت ءُ سید ملنگ شاہ ھما نام اِنت کہ واجہ صبا دشتیاری ءِ رِد ءَ آ، بلوچی ءِ اوّلی دستونک گُشیں شاعر اِنت۔باُنل ءِوشبھتی کہ آئی ءَ وتی چمّ انچیں لوگے ءَ پچ کُتگ اَنت کہ چہ ھمودا علم ءُ زانش ءِ چمّگ بُتکگ اَنت۔
دومی سانگ کہ آئی ءِ گوں واجہ اسرار عارفی ءَ کہ بیت واجہ عارفی وت یک جْوانیں تاکارے بیت ءُ گوں ھالتاک ”انجام “ ءُ ”حُریت“ ءَ ھمگْرنچ بیت۔ واجہ سرار عارفی ؔءِ ھما زمانگ ءَ یک لچّہ یے باز نامدار بُوتگ کہ :
؎یہ لاکھوں غریبوں کی بستی لیاری
لیاری جو لیڈر اُگلتی رہی ہے
مصائب کے سانچے میں ڈھلتی رہی ہے
مگر پھربھی ہے راہِ حق کی پُجاری
یہ لاکھوں غریبوں کی بستی لیاری
ءُ اے واجہ ھما نام اِنت کہ لیاری ءِ تہا منشیات ءِ ھلاس کنَگ ءِ مستریں واھگدار بُوتگ ءُ اے رِد ءَ آئی ءَ ہرچ فورم ءَ توار چست کُتگ۔آ، دگہ گپّے کہ بانُل دشتیاری وتی ساچشتی بُودشتاں چہ گُل خان نصیر ءِ شاعریءِ دپتر” شپ گروک “ءَ کہ تکانسر بیت ءُ بناء کنت ءُ پدا آئی ءَ سید ھاشمی ءِ شعری دپتر ”انگر ءُ تْرونگل“ ءُ ”بْرتکگیںبیر “دست کپ اَنت، بلئے ماں لوگی زِند ءِ تہا واجہ اسرار عارفیؔ آئی ءِ ساچشتی بُودشتانی گیش کنگ ءَ باز کُمک ءُ مدت کنت ءُ اَنچو اَنچو بانُل دشتیاری ءِ نام کہ دیم ءَ آھان بیت یکروچے نامداریں گُشندہ جاڑُک بلوچ بانُل ءِ لوگ ءَ کئیت ءُ گُشیت کراچی ریڈیو ءَ یک مردے اَست کہ آئی ءَ تئی شعر ونتگ اَنت، گُشیت من اے بانُک ءَ دُچار کپگ لوٹاں ءُ یکروچے سید ھاشمی کئیت اوں بانُلؔ ءِ لوگ ءَ، ءُ پدا اے بْراتی ءُ گُہاری ءِ سْیادی تاں عُمر ءَ برجا ہ بیت ءُ چہ دوستی ءَ سید آئی ءَ” جی جی“ توار پِر جنت کہ توامیں عُمر ءَ پدا ھمے نامءَ توار جنگ بیت۔ چد ءُ دیم گُڑا سید ھاشمی ؔآئی ءَ پہ گیش نبیسگ ءَ سکین دنت ءُ آئی ءِ رہ دربری ءَ اوں کنت ۔پمشکا ما ،بانُل دشتیاری ءِ شاعری ءِ تہا سید ؔ ءِ عکس ءَ گندیں ءُ سیدؔ ءِ جند وھدے بانُل ءِ دو دستونک اَنت کہ ”منی ھال ءِ مکن جُست ءَ مکن دوست“ ءُ” پہ وت ءَ کسے پاسپان نہ کناں“ ھمیشاں کہ وانیت گُڑا گوں بانُل ءَ گُشیت کہ اگاں تو اے شعرانی سربرءَ سیدؔ نبشتہ بکن ئے تہ کس باور نہ کنت کہ اے بانُل ءِ شعر اَنت ۔ پدا سیدؔ کہ ہر کُجا بیت گوں وتی بانُکیں گُہار ءَ کاگد ءُ کرّاچ کنت۔ سیدؔ وتی یک نمدی یے ءِ تہا وتی بانُکیں گُہار بانُل دشتیاری ءِ ھاتر ءَ یک لچّہ یے نبشتہ کنت ءُ وتی ھمے نمدی ءِ تہا نبشتہ کنت :
” دبئی
28 فروری 1968
منی دوستیگیں گوھار نازی وشّ ءُ جوڑ بات ئے!
تئی نبشتگیں نِمدی من ءَ رس اِت، سرجمیں ھالاں زانتکار بُوت آں، تو وتی نِمدی گوں فارسی ءِ لچّہ ءِ بندے ءَ بنگیج کُرتگ کہ ایش اِنت۔
”اے کہ مجموعہ ءِ خوبی بہ چہ نامت خوانم“
چوناھیگا کُجا من ءُ کُجا اے گال ، بلئے یک گُھارے ءِ دل پہ وتی بْرات ءَ باز کشّیت ، پہ منی زانگ ءَ یک گُھارے ءِ دِل پہ وتی بْرات ءَ اَنچیں انچیں مراد لوٹیت کہ ھُدا ءِ جند ھم ھیران بیت کہ اے گُھار ءِ دل ءِ مراداں چتور پورا بہ کنت۔من اے پارسی گال ونت کہ ھمے رنگ ءَ اے نمدی ءِ پیشانی ءَ من ھم پارسی گال ءَ بہ نبیس آں۔بلئے اے گالاں من وت پِربنداں ۔ یک برے کہ نبیسگ بُنگیج بُوت تئی نمدی ءِ سرجمیں پسّو لچّہّ یے جوڑ بُوت“
سید ءِ ھمے فارسی لچّہ ءِ لہتے بند چوش اَنت
؎ نازم بہ بخت ِ خویش بنازم بخویشتن کز نازیِ عزیز رسد نامہ ای بِمن
ہمشیرہِ عزیز ، زجانم عزیز تر از قلبِ مخلصم بہ پذیری سلام گر
این عمرے بے ثبات گزارم بہ زیروبم آن جاودان حیات خودم پیش کش کنم
آزدہ ام کہ نامہِ آزردہ شُد رقم رنجم بدیں وسیلہ رسیدہ بہ تو ستم
ھمے پیم ءَ واجہ صبادشتیاری بانُل دشتیاری ءَرَہ دربر ءُ ماتے ءِ درجگ ءَ دنت۔
منی ھیال ءَ بانُل دشتیاری اوّلی بلوچ جنیادمیں شاعر اِنت کہ آئی ءَ ماں شعری زبان ءُ دیمتر ءَ ماں ردانک ءِ تہا وتی یک کالمے ءِ تہا ” بلّو کپوت“ ءِ نام ءَ کہ ماں ” زمانہ“ ءَ وار پہ وار چاپ ءُ شنگ بُوتگ، زالبولانی نفسیاتی جیڑھانی سرا گپّ جتگ۔بانُل دشتیاری ءِ شاعری ءِ تہا ربیدگانی سنچ ءُ سما ءُ نوکیں تہر ءِ مارشتے گندگ بیت۔بانُل ءِ شاعری ءَ اے گپّ ھما زمانگ ءَ درانگاز کُت کہ جنین آدم ءَ اوں زندگیں مارِشتے اَست، جنیادم اوں وتی جیڑھاں شعر ءِ زُبان ءَ وتی درشان جوڑ کُت کنت
بانُل ءِ شاعری سادگ اِنت ءُ بلکیں آئی ءِ تہا زیبائشت ءِ کمّی بہ بیت بلئے آئی ءِ شاعری ءَ، شعرءُ لبزانک ءِ دیوال ءَ ھاسکن جنیادمانی تک ءَ یک ھِشتے گیش پِر کُت۔
؎من ماں دیوان ءَ گوں ناکامیں دِلے بچکند اِت
غم کُجا گار بئینت چنگ ءُ ربابانی تہا
بانُل ءِ شاعری یک نوک سادگیں مارشتے ءِ نیمگ ءَ سفر کنگ ءَ گندگ بیت کہ ایشی ءِ تہا جنیادمءِ مارِشت ءِ بُلندی جْوانیں رنگے ءَ گندگ بیت۔زالبول کہ شعر نبشتہ کنت الّمی نہ اِنت ، کہ آ، وتی لوگ ءِ پیژگاہ ءِ ساپ ءُ سینگار ءِ گپّ ءَ بہ جنت، آئی ءِ چپّ ءُ چاگرد ءَ ھمینچو کِسّہ اَنت ، پہ نبشتہ کنگ ءَ کپتگ اَنت کہ مردُم وس بہ کنت اشانی نزّآرگ ءَ نہ رسیت گوں ، بلئے بانُلءَ ھمے ناسرجمیں کِسّہ چتگ ءُ نزّ آرگ ءِ جْوانیں جُہدے کُتگ۔
بانُل دشتیاری ءِ زِندمان یا بلوچ جنیادم ءِ زِندمان ءِ چاریں آتْراپاں اگاں ما وتی نگاھاں شانک بہ دئیں تہ مارا وڑوڑیں شرتگ ءُ توپان گندگ ءَ کئیت ءُ بانُل ءَ ھمے شرتگ، زِر، زیرآپ بُوھگ ءِ شُبین ءُ چیدگ اَنچو کارمرز کُتگ اَنت کہ ھمے شُبین ءُ چیدگ بلوچ جنیادم ءِ چپّ ءُ چاگرد ءَ راستیں دْروشمے ءَ مارا گندگ بنت۔
لبز کہ بنیادمی زند ءِ تہا رسانک ءِ کار ءَ دئینت تہ دومی نیمگ ءَ ھمے لبزانی رِد ءُ بند ءُ کارمرزی بنیادمی ءِ زانت ءُ زانگ ءِ دیمرئی ءِ داستانے ھمیشانی تہا چیر اِنت۔لبز جامد یا سِنگیں بزاں Solidچیز نہ اَنت ، ھمک وھد ءُ زمانگ ءَ اشانی شکل ءُ دْروشم بدل بنت۔معنا ءُ بزانت مَٹّ بنت ۔ھاسکن ھما جاگہ ءَ آ، لبزانکی ساچشتے ءِ ھاتر ءَ کارمرز کنگ بنت تہ ھمودا لبزا نی ساچشت کارءِ تب ءُ مئیل ءُ مارشتانی ھمروانی ءَ نوکیں رنگے کار اَنت۔انچو کہ سائنس ءِ تجربگانی راستی آئی ءِ چیدگ ءُ اشارگانی تہا اندیم بنت ھمے وڑا شعر ءُ لبزانک ءِ تہا بنیادمی تجربگانی راستی، چہر، شُبین، اشارگ ءُ چیدگانی وسیلگ ءَ پدّر بنت۔
بانُل وتی شاعری ءِ تہا لہتے لبز کار مرز کنت چو کہ زیرآپ، بوجیگ، شرتگ، تیاب
یکبرے ما باُنل دشتیاری ءِ ھمے شعرانی لہتے بنداں وانیں۔
؎ زندگی گْوست چُشیں جورجوابانی تہا
پہک زیر آپ اوں گُشئے زِند ءِ عزابانی تہا
شرتگانی تہا اے کست نہ بُوتگ زاناں
واھے بُوجیگ کہ زیرآپ اِنت تیابانی تہا
٭
شرتگے تُْرندیں خیالانی تہا پیداک اِنت
پدا ٹپّیگیں دِل ءِ تْرامبلاں چونڈان کناں
٭
ءُ بانُل ءِ دستونک کہ سرجم ءَ سکّ نامدار بُوتگ ، ”منی ھال ءِ مکن جُست ءَ منی دوست “ آئی ءِ مقطع اِنت
؎ زِرءِ زیرآپ بیت چؤلاں گوں بانُل
اُمیتانی تیاب پْرشتگ منی دوست
اے لبزانی اگاں ما زاھری مانا ءُ بزانتاں بچاریں تہ:
زِر بزاں دریا، زیرآپ یازیرآپ بوھگ بزاں بُڈگّ یا بُکگ، شرتگ، بزاں ھؤر ءُ گْوات ءِ توپان،تیاب بزاں دریا کِرّ یا دریا ءِ دپ کہ آپ انگت تلگ اِنت بزاں زِر نہ اِنت
بلئے، ھمئے شعر ءِ گُڈّی کُندار ءِ تہا بانُل گُشگ ءَ اِنت زِر ءِ زیرآپ بیت چؤلاں گوں بانُل، نوں اے زیرآپ بئیگ وتی چیدگ ءُ چہری معناھاں چہ بچار چینچو بُرز رؤت۔
زِر ءِ زیرآپ بُوھگ:تباہ بُوھگ، برباد بُوھگ،چیزے ءِ ساہ دارے ءِ ماں دریا ءَ بُکّگ۔
بانُل دشتیاریؔ ءِ سرجمیں شاعری ءِ تہا مارا گْواچن نویسی گندگ کئیت، آ، گْواچن ءُ راستی گوں آئی ءِ ذات ءَ ھمگْرنچ اِنت یا گوں چاگرد ءَ۔
رئیلزم ( گواچن)دراسل ءَ فلسفہ ءُ شہزانتی ءِ گالبندے۔پہ گْواچن نویسی ءَ ماں دری لبزانک ءَ ھما جہگیریں نام ءَ کہ دیما کاینت آھانی تہا ٹالسٹائی، گوگول ءُ گورکی ءِ نام دیما کاینت۔چونائی ءَ یک حسابے ءَ یورپ ءِ لبزانکی راجدپتر کلاسیکیت،رومانیت ، گْواچن نویسیءِتب ءُ مئیلانی ھسار ءَ گردیت۔
گْواچن نویسی ءِ تہا مہرانکی ھیالی دُنیا، نہ دیستگیں ھُسن ءِ رندگیری، وشّی ءُ دلشادیانی شوھازیگ، زیکّ ءُ باندات ءِ ھیالی بھشت ءِ شوھاز ءِاِنّاں بلکیں ، لس زِند، ھمکروچی زند ءِ راستیانی گپّ ءُ بیان گندگ ءَ کاینت۔ ۔۔
ھمے رنگ ءَبانُل ءِ گیشتر شاعری چاگردی گْواچن نویسی ءِ چپّ ءُ چاگرد ءَ مارا گندگ ءَ کئیت۔چاگردی گْواچن نویسی ءِ سیادی ، چاگردی تب ءُ مئیل ، چاگرد ءِ تہا ہر وڑیں نابروبری ءُ لس مہلوک ءِ روزندی تجربگانی گوں سادگیں لبزاں بیان کنگ ءِ نام گْواچن نویسی اِنت۔
بانُلءَ باز کمّ شاعری کُتگ ، بلئے جْوان شاعری کُتگ، شاعری ءِ تہا تجربگ اوں کُتگ ، آئی ءِ درور آئی ءِ نبشتہ کُتگیں تضمین اَنت ، کہ واجہ صبا دشتیاری ءَ آئرا اَمباز ءِ نام داتگ۔تضمین یک شعری تہرے کہ ایشی ءِ تہا یک دگہ شاعرے ءِ یک مصرعہ یا سرجمیں شعر ءَ زُورگ ءُ وتی شعر ءِ تہا اَنچو جاگہ دَیگ کہ یک نوکیں لچّہ یا غزلے جوڑ بہ بیت۔اُردو ءُ دگہ زُبانانی تہا چُشیں تجربگ باز بُوتگ چُش کہ حالی ءِ شعر اِنت
؎ان کو حالی بھی بُلاتے ہیں گھر اپنے مہمان
دیکھنا آپ کی اور آپ کے گھر کی صورت
داؤد عباسی ءَ ایشی ءِ سرا سئے مصرعہ گیش کُتگ ءُ تضمین ءِ مخمس دْروشم جوڑ بُوتگ
؎گھر کرے قصدکسی کام کا دل میں انسان
پہلے یہ دیکھے وہ اس کام کے ہے بھی شایاں
سُن کے لوگوں سے کہ وہ آئے تھے داؤد کے ہاں
ان کو حالی بھی بُلاتے ہیں گھر اپنے مہمان
دیکھنا آپ کی اور آپ کے گھر کی صورت
بلئے ھما زمانگ ءَ بانُل دشتیاری ءَ کہ تضمین (اَمباز) ءِ تجربگ کُت دگہ چُشیں درورے ماں جنیادمانی تہا بلوچی شاعری ءِ تہا نیست ات۔
نوں مزنیں گپّ ایش انت کہ بانُل ءِ شعر زانتی معیار ءُ بستار ءَ بچار کہ آئی ءَ دو انچیں شاعرانی شعر پہ تضمین جوڑ کنگ ءَ گچین کُت اَنت کہ انچائیں نام نہ اِتنت۔یکّے ہندوستان ءِ بادشاہ اورنگزیب ءِ جنک ، عالمہ ، زانتکار، کوّاس ءُ فارسی ءِ مزن نامیں شاعرہ زیب النساء مخفی ءُ دومی ملک الشعراء میرگُل خان نصیر۔
زیب النساء مخفی ءِ شعر کہ بانُل ءَ تضمین جوڑ کُتگ اَت، ھمے شعر ءِ لہتے بند پہ درور:
؎ کُجا اے بزّگیں بانُل تئی دیوان کُجا
من گندگ ءَ اوں منی دوست شرّیانی سزا
چہ واھگ ءَ منی بہتر منی ھُدا ءِرضا
نہ رُست سبزہ، شوقے ، زخاکِ ھستیِ ء ما
نہ داد نشّہِء ذوقِ شراب مستیِ ء ما
من مہر ءِ راہ ءَنہ چار ات کدی بُلند نہ پست
وس ءَ من جُہد کُتگ،ھؤ بلئے کہ دست نہ رست
منی اے جُہد ءُ جفاھانی شر تو کیمت بست
بہارِ عُمرِ گرامی بہ جستجو بہ گزشت
نہ دیدہ دامنِِ وصلے دراز دسیِ ء ما
٭
ءُ ھمے ھساب ءَ میر گُل خان نصیر ءِ مھشوریں لچّہ یے
” بلاں بی سکّہ لالانی
گُلیں ڈیوا شمالانی“
بانُل دشتیاری ءِ ماں ھمے لچّہ ءِ سرا تضمین ءِ لہتے بند پہ درور ء:
وتن ھجگیں نہالانی
یلیں دُرّیں غزالانی
بلوچی گپّ ءُ گالانی
” بلاں بی سکّہ لالانی
گُلیں ڈیوا شمالانی“
شُت اَنت بُن پد گُلالانی
ردیں دیوان زوالانی
کُج اِنت دُزّ زرّ ءُ مالانی
” بلاں بی سکّہ لالانی
گُلیں ڈیوا شمالانی“
چہ بانُل دشتیاری ءَ پد مئے بلوچی لبزانک ، جنیادمیں نبشتہ کارانی تک ءَ سَنٹ وَ نہ اِنت، بلئے جُست ایش اِنت مئے چاگرد ءِ تہا ھما زمانگ ءَ مئے جنیادمیں نبشتہ کار لنکُانی سرا ھساب بُوتگ اَنت، لہتے ءَ لہتے وھد ءَ تاک ءُ ماھتاکانی تہا نبشتہ کُتگ اَت ءُ پدا گار بُوتگ اِتنت ، لہتے ءَ تاں عُمر ءِ آسر ءَ نبشتہ کُتگ اَت، چو کہ گوھر ملک ۔(ھمے زالبولیں نبشتہ کارانی نبشتانکی سرجمیں کتابے ڈاکٹر اے آرداد ؔ ءَ ” پتن تاکیں انجیر“ ءِ نام ءَ نزّ آؤرتگ اَت)نوں اِراں مرچی ھمے زالبولیں نبشتہ کارسد ءُ ہزارانی حساب ءَ اَنت یا انگت ءَدہ ءُ چار اَنت؟ اے رِد ءَ زاھدہ رئیس راجی، مہلب نصیر،رخشندہ تاج،عندلیب گچکی، ھانی بلوچ ، مریم سُلیمان ءُ دگہ لہتے نام گِرگ کرز اَنت، یکشل ءَ نبشتہ کنگ ءَ اَنت ءُ بسّ !!
سرشون
٭گُلکار ءُ چکنکار۔ صبادشتیاری
٭اُمیتانی تیاب۔ عاصم زہیر