شرگداری۔ نبشتہ کار: جمیل مھراب
شرگداری
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔جمیل مھراب
زبان ءِ تہ ءَ گالبند ءِ لوٹ دائم سر کش ایت۔ اگاں میان استمانی زبانانی تہ ءَ گالبندے دیم ءَ کیت گڑا ھمک زبان ءَ الم بیت کہ آ اوں نوکیں گالبند ءِ مٹ ءَ یک گالبندے بہ ٹھین ایت۔ بلے اگاں ما بلوچی زبان ءَ بچاریں گڑا آ وڑ ءَ کہ گالبندسازی ءِ لوٹ بیتگ آ داب ءَ کار نہ بیتگ پرچا گالبند سازی ءَ الم انت کہ ھما نبشتہ کار ھمے تک ءَ شریں وڑے ءَ بزانت ءُ سرپد بہ بیت ، مئے کر ءَ گال ءُ گالبند بہ بنت یا بنرھبند ءُ سیاھگ ءِ کار آ وڑ ءَ زبان ءِ لوٹ انت آ داب ءَ دیم ءَ نہ شتگ انت ۔ بلوچی ءِ زبان ءَ بازیں گالبند تنیگا نیست باز جاہ ءَ یکیں گالبند ءَ بازیں گالبند دیم ءَ اتکگ ھمے گالبنداں یکے شرگداری انت۔ شرگداری ءَ نگد ،ایراد ،چکاس، کچہ چینی درست جتائیں نبشتہ کارانی ند ءَ نبیسگ بیتگ۔ چوناھا شرگداری ھما وھد ءَ کہ بنی آدم ءَ ھوش کتگ ءُ آئی ءَ جیڑگ بندات کتگ ءُ شر ءُ ھراب ءِ تپاوت ءِ گیشینگ ءِ جھد کتگ ءُ پد ءَ وھدے دنیا جنزان بیتگ ءُ دیمروی کنان بیتگ ءُ چیز نبشتھی دروشم ءَ دیم ءَ اتکگ انت، گڑا شرگداری ءَ اوں زندگی ءُ ھمک پڑ ءَ وتا جاگہ دیان کتگ۔ زندگی ءِ ھچ بھر بید ء شرگداری ءَ نہ انت ھر دیوان ءُ لوگ ءِ کہ گپ ءُ تران بیت مارا شر ءُ ھراب ءِ تپاوت گیشینگ ءَ گندگ کیت ، بلے لبزانک ءِ تہ ءَ شرگداری ءَ وتی یک مزنیں ارزشت ءُ بستارے زندگ کتگ ، نو ھمے شرگداری ءِ گالبند ءَ ما بچار ایں کہ انگریزی ءِ کریٹی سسزم گشگ بیت، اردو ءَ تنقید ءُ بلوچی ءَ گیشتر شرگداری کارمرز بیگ ءَ انت،آئی ءِ مانائی ءُ گالبندی بزانت چینچُک یک انت۔
“اُردو میں لفظ تنقید انگریزی اصطلاح Criticism کا ترجمہ ہے جو دراصل غلط العام فصیع ہے عربی میں نقد اور انتقاد صیح الفاظ ہیں نقد کا لغوی مطلب کھرے ، کھوٹے سکوں میں تمیز کرنا ہے اور اصطلاحی مفہوم کلام کے محاسن و مصائب کا بیان ہے ۔ اگریزی لفظ Criticism یونانی لفظ Kritiks سے نکلا ہے جسکا لغوی مفہوم فرق پہچاننا اور فیصلہ کرنا Decide To Discern and ہے اور اصطلاحی مفہوم تشریح ،تجزیہ قدر کا تعین ہے۔ لفظ Criticism ساتویں صدی میں رائج ہوا”
(من چو جیڑ اتگ ،اے آر داد تاکدیم 16)
بلوچی ءَ پہ Criticism ءَ بازیں گالبند دیم ءَ اتکگ بلے اولی براں شرگداری ءِ گالبند واجہ امان اللہ گچکی ءَ ماھتاک بلوچی، کراچی ءَ 1956 دسمبر ءَ چاپ ءُ شنگ بیتگ۔
شرگدار بزاں گوں ساچشت ءَ شریں گدارے کنگ ءُ آئی ءَ دوچار کپگ ءُ آئی ءَ شری ءَ ٹپاسگ ءُ چارگ اگاں ھورت بہ چار ات شرگداری ءِ گالبند مانائی ءُ گالبندی بزانت ءَ ھر وڑ ءَ تنقید ءُ Criticism ءِ ڈک ءَ گپت۔ بلے بلوچی ءَ پہ شرگداری ءِ گالبند دگہ اوں بازیں گالبند کارمرز بیتگ ءُ بیگ ءَ انت۔واجہ سید ھاشمی ءَ گالبندسازی ءِ تک ءَ اوں درستاں گیش کار کتگ آئی ءَ پہ شرگداری ءَ چکاس ءِ گالبند دیم ءَ آرتگ۔
“پرچا کہ چکاسی یا چکاس ھمے دوئیں بزانتاں دنت، مارا دیر انت کہ اے گال ما پہ “امتحان” ءِ بزانت ءَ زرتگ ءُ گوں سرجمیں ندکاراں دلدوست انت اے تنقید ھم امتحانے پمیشکا اے گال ھرچ رنگ ءَ ایشی ءِ سرجمیں ڈکاں گیپت ءُ آئی ءِ کلیں بزانتاں دنت”
(سید ھاشمی لبزانک ،گچینی نبشتانک رد ءُ بند اے آر داد)
بلوچی ءَ انگت شرگداری ءِ یک گالبندے کارمرز نہ بیت بازیں ندکار ھست کہ آ گش انت نگد اردو ءُ تنقید ءُ انگریزی ءُ Criticism ءِ ڈک ءَ جوانتر گپت کنت۔ ھمے درگت ءَ واجہ غوث بہار گش ایت۔
شرگداری ءَ رند اگاں یک گالبندے باز نبیسگ بیت گڑا آ نگد انت۔ غوث بہار ءَ شرگداری گالبند ءَ چہ نگد ءِ گیشتر پلہ مرزی کتگ آ،وتی نبشتانکے ءَ گشیت۔
اردو ءِ لبز تنقید ءِ مانا ءَ اے وھدی ماں بلوچی ءَ سئے لبز کارمرز بیگ ءَ اِنت ۔یکے ھمے شرگداری اِنت کہ اولی رند ءَ ھدامرزی ئیں کریم دشتی ءَ وتی کتاب شرگداری ءَ کارمرز کرتگ، دومی ایراد انت یک زمانگے ءَ اے لبز تنقید ءَ باز نبشتہ بوتگ ات۔ بلے مروچاں ایشی ءِ کارمرزی کم تر اِتگ انت۔ بوت کنت کہ مئے ندکاراں اے لبز ءَ اردو ءِ تنقید ءِ ھم مانا ءُ ھم پلہ نہ زانتگ ءُ یل داتگ، ھمے وڑ ءَ سیمی لبز نگد انت کہ تنے وھدی کارمرز بیگ ءَ انت بلے چہ شرگداری ءَ کمتر”
(من چو جیڑ اتگ اے آر داد، تاکدیم 18,19)
ھمے وڑ ءَ واجہ نعمت اللہ گچکی اوں نگد ءِ پلہ مرزی ءَ نبشتہ کنت۔
شرگداری دو لبزانی ھوار گالے ۔اشی ءِ معنا ءِ تہ ءَ گالبندی معنا،چارگ،گندگ ءُ چکاسگ ءِ دراھیں تب گندگ کاینت،پرچا کہ ساچشت ءَ اول سر ءَ وانگ ءُ زانگ ءِ جھدے کنگ بیت شریں گدارے ءَ چارگ ءُ پد ءَ نی شَر ءُ شِر ءِ گپ دیم ءَ کیت، بلوچی ءَ نگد،ایراد ءِ لبزانی تہ ءَ اول سر ءَ اُرش ءُ بیڑ بندگ ءِ تب گندگ ءُ درا بیت عیب گیری ءُ نزوری ءِ کشگ ءِ گپ داں ھما وھد ءَ دیم ءَ نئیت داں ساچشت ءَ گوں شریں گدار ءُ سیلے (وانگ ءُ پوہ بوگ) کنگ مہ بیت،ایراد ءُ نگد عیب گیری شرگداری ءِ یک بھرے،سرجم ءُ کاملیں بالاد نہ انت”
(من چو جیڑ اتگ اے آر داد ،تاکدیم 22)
بلے اگاں گیشتر ندکارانی نبشانکاں بچار انت گڑا آ شرگداری ءُ گیشتر پلہ مرزی ءَ کناں بلوچی ءِ اولی شرگداری کتاب اوں واجہ کریم دشتی ءَ شرگداری ءُ نام ءَ چاپ کتگ۔
بلوچی زبان ءَ شرگداری ءِ تک ءَ واجہ اے آر داد ءَ کہ درستاں گیش کار کتگ آ اوں شرگداری ءِ گالبند ءِ پلہ مرزی ءَ کنت ،گنی پرواز ءُ کریم دشتی ءَ اوں شرگداری ءِ گالبند کارمرز کتگ۔ بازیں نبشتہ کار ءِ گلہ اش انت کہ شرگداری گالبند مانائی دروشم ءَ تنقید ءِ ڈک ءَ نہ گپت اے درگت ءَ اے آر داد نبشتہ کنت
شرگداری ءِ کارپد عمل شرگداری ءِ لبزی معنا ءِ تہ ءَ نہ انت۔ نگد بیت کہ ایراد یا شرگداری ، شرگداری وتی لیکہ ءُ کار پد ءِ معنا ءَ گوں بستگ آئی ءَ معنا ءِ نا وشی ءُ ترندی ءَ گوں کار نیست
(تاکدیم 21)
دگہ جاھے ءَ اے آر داد شرگداری گالبند ءِ چو پلہ مرزی ءَ کنت۔
شرگداری دو لبزانی ھوار گالے ۔اشی ءِ معنا ءِ تہ ءَ گالبندی معنا،چارگ،گندگ ءُ چکاسگ ءِ دراھیں تب گندگ کاینت،پرچا کہ ساچشت ءَ اول سر ءَ وانگ ءُ زانگ ءِ جھدے کنگ بیت شریں گدارے ءَ چارگ ءُ پد ءَ نی شَر ءُ شِر ءِ گپ دیم ءَ کیت، بلوچی ءَ نگد،ایراد ءِ لبزانی تہ ءَ اول سر ءَ اُرش ءُ بیڑ بندگ ءِ تب گندگ ءُ درا بیت عیب گیری ءُ نزوری ءِ کشگ ءِ گپ داں ھما وھد ءَ دیم ءَ نئیت داں ساچشت ءَ گوں شریں گدار ءُ سیلے (وانگ ءُ پوہ بوگ) کنگ مہ بیت،ایراد ءُ نگد عیب گیری شرگداری ءِ یک بھرے،سرجم ءُ کاملیں بالاد نہ انت”
تاکدیم 22
شرگداری ءِ دگہ بازیں نوکیں گالبند انگت جوانیں دابے ءَ دیم ءَ نیاتکگ انت باید اش انت ھما مردم کہ اے گالبند سازی ءَ بلد انت گوں سنگینی ءَ کار بہ کن انت۔
Scientific Criticism سائنسی شرگداری
Comparetive Criticism دیم پہ دیمی شرگداری
Romantic Criticism واھگی شرگداری
Aesthetical Criticism زیبائی شرگداری
Impressionistic Criticism تاثراتی شرگداری
Historical Criticism چاگردی شرگداری
Psychological Criticism تب زانتی شرگداری
Formalist Criticism دروشمی شرگداری
Stylistic Criticism درشاندابی شرگداری
Structural Criticism ساختیاتی شرگداری
New Criticism نوکیں شرگداری
Marxist Critcism مارکسی شرگداری
Practical Criticism کردی شرگداری
Interpretation Criticism گیش ءُ گیواری شرگداری
Theory Criticism لیکہی شرگداری