شرگداری: لیلان ءِ آزمانکانی اِزم۔ نبشتہ کار: جمیل مھراب
شرگداری: لیلان ءِ آزمانکانی اِزم
جمیل مھراب
بلوچی لبزانک ءَ نوکیں آزمانکار گوں نوکیں تکنیک ءُ نوکیں کتہ کاریاں دیم ءَ آیان انت۔منیر مومن کہ مرچیگیں اھد ءِ یک مزن نامیں شائرے آئی ءَ آزمانک ءِ پڑ ءَ اوں بور تاچی کتگ ءُ آئی ءِ آزمانکانی سر ءَ لھتے نبشتہ کاراں تران اوں کتگ بلے چشیں جوانیں شرگداری یے مئے دیم ءَ نہ گوستگ کہ مردم آزمانکانی کد ءُ بستار ءَ یک دلجمیں ھبرے بہ کنت۔منیر مومن ءِ لیلان کہ آئی ءِ تنیگا فِکشن ءِ رِد ءَ اولی وانگی انت اکتوبر 2016 ءَ اِزم شنگکار کولواہ ءِ نیمگ ءَ چاپ بیتگ کہ آ گوں پیشگالاں 120 تاکدیم انت ءُ آئی ءَ ءَ 15 آزمانک ھوار انت ۔ آزمانک انچو گیش نبشتہ بہ بیت جوانتر انت بلے نبیسگ ءِ ھمراھی ءَ آئی ءِ ازمی تک ءُ پھناتانی اوں ھیال دارگ اژدری انت۔ بلوچی آزمانک ءِ درگت ءَ شرف شاد نبشتہ کنت۔
“بلوچی ءِ آزمانک کار، آزمانک نبشتہ وَ کنت بلے آزمانک نویسی ءِ بنی رپکاں آشنا ءُ سرپد نہ انت پمیشکا وھدے آ بیانیہ آزمانک نبشتہ کنت گڑا آ چہ گیدی کسہ ءِ تکنیک ءَ برزتر شت نہ کن انت۔اگاں آ چیدگی ءُ تجریدی آزمانک نبشتہ کنت،آ چاچ ءُ مچاچ بنت”
(تاکبند چمگ21، تاکدیم)
بلے منی نز ءَ چش نہ انت کہ مارا شریں آزمانک دست مہ کپ ایت ۔ مئے کر ءَ نزورتریں آزمانک گیشترانت ءُ دومی ھبر ایش انت شرتری ھما وھد ءَ کیت کہ آزمانک وانگ ءُ آئی ءِ سر ءَ تران کنگ بہ بیت گڑا نبشتہ کار وتی ردیاں ماریت ءُ جوانتریں نبشتہ کنت۔ بلے مئے کر ءَ ھما ندکار گیشتر آزمانک ءِ نیستی ءِ زنگ ءَ جن انت کہ بلوچی زبان ءِ آزمانکاں سرجم ءَ اوں نہ وان انت نیکہ آزمانکانی سر ءَ تران کن انت۔
لیلان ءِ آزمانک درشان ءُ ساچشت (تخلیق) ءِ رد ءَ باز جوان انت بلے وانوک گیشتر ایراد منیر مومن ءِ شائری زبان ءِ سر ءَ گرگ ءَ انت۔
آزمانک ءِ تہ ءَ شائری درشان ءِ درگت ءَ مھمود ھاشمی گشیت۔
“اگاں آزمانک شائری ءَ چہ اسرمند بہ بیت گڑا آئی ءِ تہ ءَ ساچشت ودی بیت”
(افسانے کے مباحث)
اگاں ما میان استمانی آزمانکاراں بچار ایں گڑا آیانی کر ءَ چھر ءُ شبین گندگ بیت بلے اے داب ءَ کہ شائری ءِ تہ ءَ کمائگ بنت آزمانک ءِ تہ ءَ نہ بنت۔ انچو کہ شائری ءِ تہ ءَ چھر ءُ شبین جیڑگانی تہ ءَ سر کشیت ھمے ھساب ءَ آزمانک ءِ نبشتہ کار ءِ زبان ءَ اوں چھر ءُ شبین در کیت۔
“ھیال ساچشتکارءِ جیڑگاں چہ چھر ءِ دروشم ءَ آمد بیت،پد ءَ بید ءِ زبان ءَ ھیال ءَ ودی بیت نہ کنت”
(وارث علوی، افسانے کے مباحث)
بلے نبشتہ کار ءَ پہ الم انت آ وتی زبان ءَ تھر ءِ دروشم ءَ مٹ بہ کنت، بزاں شائری ءِ وتی یک درشاندابے ءُ فکشن ءِ وتی درشانے ءُ شرگداری ءِ وتی درشاندابے بیت۔ ما چوناھا گیشتر رد ھمد ءَ وریں کہ ما اگاں شائر ایں گڑا مئے آزمانکی زبان ءُ بیان اوں شائری بیت۔ پد ءَ ما آزمانک ءَ زور چیدگ کنیں کہ آئی ءِ ازم مستر گشگ بہ بیت ما مرچی بلوچی آزمانک ءَ انچو پیشدارگ ءَ ایں گش ئے کہ بیانیہ تکنیک ءَ ارزشت ءُ بستارے نیست ھمے درگت ءَ شرف شاد گشیت۔
“چہ اے درستیں گپاں پد اے گپ ءِ زانگ المی انت، کہ کسہ سازی ءُ آزمانک ءِ نبشتہ کنگ ازمی کارے۔اے کار ءَ مردم ھما وھد ءَ سوبمند بیت کہ آ ازم ءِ رپک ءِ بنی لوٹ ءُ رھبنداں سرپد بہ بیت، ءُ پدءَ اے گپ ءَ لازم سرپد بہ بیت کہ بیانیہ آزمانک ،کسہ سازی ءِ اولی پدانک انت، داں آ بیانیہ آزمانک نبشتہ کت نہ کنت، تکنیک ءُ رھبنداں سرپد نہ بیت کہ بیانیہ آزمانک ءَ ھمگرنچ اَنت، آ چیدگی ءُ تجریدی آزمانک نبشتہ کت نہ کنت۔ اگاں نبشتہ کنت ھم گڑا ھمے وڑ ءَ بنت کہ مروچی بلوچی آزمانک ءِ جاورھال انت۔نبشتہ کنوک نہ زانت کہ من چے نبشتہ کنگ ءَ آں ءُ وانوک نہ زانت من چے وانگ ءَ آں”
(شرف شاد ،،تاکبند چمگ،،تاکدیم43)
اگاں بلوچی زبان ءَ شائری ءِ ھبر بہ بیت گڑا منیر مومن ءِ کر ءَ چیدگ نبیسی ءِ یک جوانیں درشاندابے گندگ بیت بلے آزمانک ءِ لوٹ شائری ءَ جتا انت۔
منیر مومن ءِ آزمانکانی ازم ءِ سر ءَ اے آر داد لیلان ءِ پیشگال ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت۔
“مئے نوکیں فکشن ءَ منیر ءَ مارشت ءُ جبزگانی ءُ جیڑگانی ھما نوکیں رنگ ءِ لیلانے بکشاتگ کہ اود ءَ الیگیری ،میجک رئیلزم، سررئیلزم ،فلیش بیک ،کارستی دروشم ءِ دراھیں رنگ مان اَنت کہ “لیلان” میتگ ءِ تہ ءَ گندگ بنت۔ زبان ءُ رد بازی (جملہ بازی) ھمنچو جوان ءُ دروشمی رنگ (گوناپ) ءَ کنگ بوتگ۔کہ اود ءَ شعر ءُ ردانک ءِ دوئیں لزّت مارگ بنت۔ بلے ردانک ءِ ھد ءُ سیمسرانی اد ءَ نبشتہ کار ءَ ھیال گور انت، نہ لوٹ ایت کہ آزمانک شعرے بہ بیت۔
باز مردم یا وانوک اگاں اے آزمانکانی رپک ءُ ھنر ءَ مہ زانت ھم رد بازی ءُ زبان ءِ شیرکنی فکشن ءِ جوانتریں بھر انت”
(لیلان ،تاکدیم 12 ،13)
اولی ھبر ایش انت کہ بلوچی ءَ پیشگال ءِ تہ ءَ ساڑائگ ءِ زور ، چہ شرگداری ءَ گیش انت دومی ھبر ساچشت ءِ اگاں شری باز بہ بنت گڑا الم نزوری اوں پشت کپ ایت۔ دومی آزمانک ءِ تہ ءَ وانوک بس ردسازی ءُ زبان ءِ شرکنی ءَ آزمانک نہ وانیت ،آزمانک ءَ وانوک ءِ مستریں تاھیر کہ آئی ءَ بندوک کنت آ کسہ انت۔ شمس الرحمن فاوقی نبشتہ کنت۔
“ردانک شائری ءَ چہ اسرمند بیت نہ کنت ءُ آزمانک ءَ شائری ءِ داب ءَ بیگ ءِ جھد کنگی نہ انت”
دگہ جاھے ءَ فاروقی آزمانک ءِ درشان ءَ چہ شئیر ءَ چو جتا کنت۔
“زبان ءِ تہ ءَ ساچشت ءِ ھوار گیجگ ءِ متلب اے نہ انت کہ آزمانک ءَ شئیرے بہ کن ئے بلکیں ایش انت کہ آزمانک ،آزمانکے بہ بیت”
اد ءَ فاروقی درشان ءَ آزمانک ءُ شائری ءَ گیشین ایت۔ مئے کر ءَ جیڑہ ایش انت کہ تھرانی سر ءَ بازیں کار نہ بوتگ ھمے واستا ھر کس ھما وڑ ءَ نبشتہ کنت کہ آئی ءَ دوستر بیت۔ بلے ھر کسی دوستی ءُ نا دوستی ءَ ساچشت ءِ کد ءُ کساس گیشینگ نہ بیت۔
اگاں ما اے آر داد ءِ لیلان ءِ دوست دارگ ءَ گوں لیلان ءِ آزمانکاں مزن بہ کنیں گڑا زلفکار علی زلفی ءِ نمدی ءِ تہ ءَ اے ھبر ءَ اوں بچار ایں۔
“لنشو” بہ بیت یا “سازین” “ھوشام گپتگیں مسافر” بہ بیت یا “دزمال ءَ گوں بستگیں کارست” اے دراھیں آزمانک کار ءِ واھشتانی غلام اَنت ایشانی وتی ھچ نیست پمشکا ما گوشت کن ایں لیلان روبوٹانی یا حکم ءِ غلامانی میتگ انت ءُ اے میتگ ءِ ڈکٹیٹر منیر مومن نامی شاعر دابیں آزمانک کار انت”
(زلفی ءِ نمدی، کڑے بڑے)
چوناھا ھر ندکار کہ آئی ءَ گوں لبزانک ءَ جوانیں پندے بُراتگ آ الم وتی دروشم ءَ یک رنگ ءُ زیبائی یے وتی ساچشتانی تہ ءَ پشت گیجیت ھمے وڑ ءَ ما منیر مومن ءِ آزمانکاں اگاں باز جاہ ءَ نزوری گندیں گڑا آیانی تہ ءَ یک شری ءِ شھمے اوں دیست کنیں۔
“نہ رنگے نہ ارسے” ءِ آزمانک ءِ درشانداب جوان انت بلے آزمانک ءِ چھر چو شائری ءِ داب ءَ سستگ انت ۔ آزمانک ءِ تہ ءَ ھمے واکیاتاں چاریں کہ آیاں کسھے دیم ءَ آورتگ۔ “انشپی واب ءِ وڑ نہ انت”۔۔۔”توامیں دنیا ءَ وتی ساہ مان چتگ”۔۔۔”من شتاں مٹھو ءِ کر ءَ اوشتاتاں۔ مٹھو انچو بے ترک ءُ توار اوشتاتگ اَت”
اد ءَ مھٹو ءِ بے ترک ءُ توار اوشتگ، یک چاگردے ءِ بے تواری ءُ بے سمائی ءَ سھرءَ کنت ءُ یک اوشت آماچی یے گندگ بیت۔
اے آر داد، اے آزمانک ءَ چو اے داب ءَ پریچیت۔
“نہ رنگے نہ ارسے، دو جتائیں دورانی مَرگ ءِ دو جتائیں کسہ انت۔ مٹھو ءِ مرگ۔۔۔مندریک ءِ ٹک ءِ کپگ۔۔۔کندیل ءِ وٹ ءِ مان نہ بوگ۔ آزمانک ءِ تب ءَ را کسھی رنگ ءَ بکشاتگ ءُ پر اسرار کرتگ۔ ھمے پُر اسراری ءَ آزمانک ءِ مانا ءَ را شاھگان کرتگ۔ بنگپ چوناھا دو دور ءِ زند ءُ مرگ ءِ کسہ انت۔ اد ءَ ھم بے تاھیری۔۔۔بے وتی۔۔۔وتی ھستی ءِ مانا ءَ چہ سدگ۔۔۔سیادی ءِ پرشگ ءِ پژدر ءَ دو جتائیں دورانی قدر ءُ ربیت ءِ سدگ بے میاری ءِ کسہ کنگ بوتگ۔۔۔بلے آزمانک ءَ مٹھو ءِ مرگ۔۔۔مندریک ءِ ٹک ءِ کپگ۔۔۔کندیل ءِ وٹ ءِ مان نہ بوگ ءِ تہ ءَ وتی تھیم ءَ را بیان کرتگ، ھمیشانی تہ ءَ وھد ءُ چیز۔۔۔انسان ءُ قدر ءِ زوال درا کنگ ءُ پیش دارگ بوتگ”
ھمے آزمانک ءِ سر ءَ چندن ساچ ءَ اوں لھتے ھبر کتگ۔
“آزمانک ،نہ رنگے نہ ارسے، ھمے چاگرد ءِ کسہ انت کہ ما ءُ شما زند گوازینگ ءَ ئیں۔ اے چاگرد ءَ ھرکس آشنا، اے ھما میتگ انت کہ آئی ءَ مرگ مدام ڈاہ دنت۔ اِے میتگ ءِ نشتگیں مردم درس یکیں موسم ءَ گرفتار اَنت۔ ھرکس ءَ کہ مردم چاریت چم ئِے دمبرتگ اَنت ءُ لنٹ ئِے ھشک اَنت۔ زبان ءَ گویاک نیست ءُ یا کہ ھبر اش سرتگ بوتگ اَنت، کس ھچیگی نہ انت۔ بس یک ودارے کہ چو دلوت ءَ ڈاہ گپتگ، اے ودار تچیت، اوشتیت پدءَ تچیت، یار اے ودار کئی انت؟ اے ودار ھر ھما مردمانی انت کہ اودءَ ایمنی ءِ جمبر لڈینگ بوتگ انت ءُ زند بیگواہ انت یا کہ بگش زند بیگواہ کنگ بوتگ”
نہ رنگے نہ ارسے آزمانک ءِ تہ ءَ کارست چاگرد ءَ ھر نیمگ ءَ چمشانک دنت کہ چیزے بہ بیت بلے درستیں نیمگ ءَ بے تواری ءُ تھاری انت۔
“من باکسے شوھاز کُت کہ کندیل ءَ روک کناں۔ ڈیلے جت چاراں نہ بیت۔۔۔شری ءَ سما کناں کہ کندیل ءَ وٹ مان نیست”۔۔۔”من ءَ وتی دست ءِ مندریک یات اتک۔ کہ ٹکے کپتگ ءُ گار بوتگ ات” اگاں درستیں واکیات چارگ بہ بنت اد ءَ یک چاگردے ءِ پدمنتگ بیگ ءُ نہ جنزگ ءِ ھبر انت کارست کہ وتی کش ءُ کر ءَ وھدے نہ امیت بیت وتی دست ءِ مندرک ءَ اوں گمان کنت کہ آئی ءِ اوں ٹک کپتگ۔
اگاں آزمانکار ءَ ، آزمانک ءَرا اد ءَ ھلاس کتیں جوانتر ات پرچا کہ اد ءَ چہ دیمتر ءَ آزمانک ءِ تہ ءَ کسہ دگہ ھچ وڑیں شاھگانی نیاریت بلکیں دیم ءِ واکیات آزمانک ءَ سندنت ءُ پد ءَ ھمے واکیات تکرار ءَ کاینت آزمانک آسر بیت۔ “کس زندگی ءِ وڑ ءَ نہ انت بس یک چیزے کہ زندگ انت ،درچکانی مٹھو چّم ءُ بے وڑیں کندیل ءِ یک ھساب سفر کنگ ءَ انت۔ بس تھاری انت۔۔۔دگہ ھچ نیست”
کاگدک، آزمانک ءِ کارست گنوکے دلارام کہ آئی ءِ میت ءَ یک زیبائی یے آورتگ، آزمانک ءِ تہ ءَ واکیاتانی جوڑشت نزور انت ، کسہ ءِ واکیاتاں چشیں مزنیں پیچ ءُ تابے اوں مان نیست بلے گالردسازی باز جاہ ءَ سک زیبا انت کسہ ءِ تہ ءَ لھتے نمدیانی ٹُکر انت کہ دلارام ءُ روزی ءَ یکے دومی ءَ نبشتگ انت آیانی تہ ءَ آیانی مھر ءِ کسہ گندگ بیت۔ بلے پد ءَ روزی چاگرد ءِ زوراکیں روایتاں پروشت نہ کنت ءُ چہ دلارام ءَ سدیت ءُ دلارام گنوکی ءَ سر کشیت۔ ھمے آزمانک ءِ تہ ءَ لھتے انچیں گالرد ھوار کہ آ پہ ردانک ءَ تاھیر ءُ اسرمندی نیار انت بلکیں ردانک ءَ گیشتر نزور کن انت۔
“آئی ءِ چم لنٹ ھبر ءُ رواجانی دریا”
“درخواست مہ دئے بس چول مہ جن”
دلارام ءَ میزان میزان ءَ وتی ھوش ءُ سما ءِ وٹ جھل کنان کت”
منیر مومن ءِ کارست گیشتر گنوک انت اگاں کسہ ءَ راوی دیم ءَ برگ ءَ انت اوں آئی ءِ زبان ءُ گنوکانی زبان یک اِنت ۔ پد ءَ گنوک اوں درستیں یک وڑیں تران نہ کن انت ، چہ اے ھبر ءَ اے زانگ بیت کہ منیر مومن وتی کارستانی تہ ءَ پتریت ءُ وتی لیکھاں وتی درشان ءَ درنگازیت ، چوناھا ھمے بارگیں کشک ءَ منیر مومن وتی ساچشت ءَ مزن کنگ لوٹ ایت بلے ھمد ءَ آ رد وارت ءُ وتی ساچشتاں نزور کنت۔
اد ءَ منیر مومن وتی پیشدانک ءَ نبشتہ کنگ ءَ انت کہ آئی ءِ زبان چنچو گوں وتی کارستاں دوچار کپ ایت۔ پد ءَ “درپ” ءِ گال برے آئی ءَ پیشدانک ءَ کیت گوں ءُ برے راوی ءِ دپ ءَ بیت ءُ برے آئی ءِ کارستانی دپ ءَ انت۔
“اگاں تئی سر دریا ءَ بہ کپ ایت گڑا تو گندئے کہ چول چوں گیش کپ اَنت۔ ھمے پیم ءَ درد ءُ لزت ھم گیش کپ انت چاڑ ءُ تاھیر ھم گیر ءُ زھیر ھم گیش کپ انت،اے درستانی ھاترا مردم ءَ درپے گون بوگ لوٹ ایت”
(پیشدانک پیروزے شیشگ تاکدیم 30, 31)
نوں دیم ءَ لھتے ھمے درپ ءِ گال ءَ چاریں کہ آئی ءَ چوں وتی جتائیں آزمانکانی تہ ءَ ھوار گیتکگ۔
“من یک روچے گشت۔ لنشو ! تئی نام ءَ اگاں جنگل بکنیں چون انت ؟ مرد زھر گپت۔ “جنگل۔۔۔جنگل نامے نہ انت”
من گشت۔ جنگل نامے نہ انت گڑا چے یے؟”
“جنگل دَّرپے”
(جنگل،،تاکدیم 51)
“پاد کاھاں چاراں کس نیست بس ھالیگیں جاگھے ۔۔۔ابیتکی یے کہ مان ئے شانتگ ءُ ھمے وھد ءَ من ءَ انچو سما بوت کہ اے زمانگ ھورکیں درپے۔۔۔”
(نہ رنگے نہ ارسے تاکدیم 61)
“بلے نوں کم کم ءَ سرپدئے بوگ ءَ آں۔ منی تہا ھچ گار نہ انت اے ھمے زمانگ ءِ ھورکیں دَرپ انت منی تہا کیت ءُ منی سینگ ءَ ھورک ءُ ابیتک کنت”
(نہ رنگے نہ ارسے تاکدیم 62)
“بچار اے وڑ اِنت کہ۔۔۔واب آپے ءُ آگاہی درپے۔۔۔آپ دانکہ درپ ءِ تہا انت تئ دست ءَ انت۔۔۔تو ھر وڑا لوٹ ئے کارمرزئے کن ئے۔۔۔بلے انچو کہ درپ سر رتک آپ وتی راہ ءُ دراں وت شھاز کنت”
(سازین ،،تاکدیم 83)
آزمانکار ءِ مستریں سوبینی اے نہ انت کہ آئی ءِ کارست شائری ءُ شھزانتی تران کن انت بلکیں جوانتریں کارست نگاری ھمیش انت کارست وتی دروشم ءِ تب ءَ تران بہ کن انت۔ منیر مومن ءِ دیمتر ءَ آئی ءِ جتائیں آزمانکانی تہ ءَ لھتے کارست ءُ راوی ءِ ھبراں چاریں کہ آ وت چوں کارستانی تہ ءَ ھوار کپ ایت۔
“اگاں ھدا ترا بہ گوشیت چیزے بلوٹ۔۔۔گڑا تو چے لوٹ ئے؟
من۔۔۔من دہ انچیں لنکک لوٹ آں کہ سجہیں روچ کار بہ کن انت بلے کس ئے مہ گند ایت۔
دگہ دہ لنکک ، تو چے کن ئے اینچو لنکک ؟
من گوں ھما لنککاں کدوہ یے گوپگ لوٹاں
کدوہ یے ؟
ھو کدوہ یے کہ اودا منی واب زندگ بہ بنت۔۔۔ھبر بہ کن انت۔۔۔بہ مڑ انت۔۔۔سوت بہ جن انت۔
(کاگدک ۔۔تاکدیم۔40)
اے کاگدک ءِ گپتاں (مکالمہاں) بلے ھمے زبان ءُ انچیں سُر ءُ پر ما لنشو ءِ کارست ءِ اوں دیست کنیں۔
من گشت “لنشو چے ورۓ ؟”
“من ھچ نہ وراں”
“گڑا ترا زر بدیاں چیزے زورئے ؟”
“زر۔۔۔ زر اناں تئ کرا چمْ نہ بیت گوں ؟”
من جہ سراتاں۔
“اے چے گپے ؟ تئ چم وَ ترا پر انت۔۔۔تو دگہ چم چئے کن ئے؟”
“منی چم اناں منی چم زرتگنت بلئے انگت دگے لوٹیت گوں”
(جنگل ،،تاکدیم 52، 53)
اد ءَ دوئیں آزمانکانی گپتاں زانگ نہ بیت کہ اے جتائیں کارست انت اے بس دو کارستانی ھبر نہ انت بلکیں آزمانکار تہ ءَ دور کنت ءُ وانوک ءَ چہ آزمانک ءَ گستا کنت، آپدان آزمانک بندات ءَ جوان روگ ءَ انت۔
“وھدے کہ من کشک ءِ راستی پہنات ءَ برزیں کہیرے دیست، تہ منی چم رژنا بوت اَنت اصل ءَ اے سفر کہ من بندات کتگ ات، پیادگ ءَ کساس پنچ کلاک ءِ راہ اَت” بندات ءَ آزمانک ءُ وانوک ھمراہ انت ، بلے منیر مومن آزمانک ءِ مزن کنگ ءِ واستا آزمانک ءِ دروشم ءَ مٹ کنت۔
“وھدے کہ من کہیر ءِ نزْوک ءَ رست آں تہ سما کُت کہ درچک ءِ ساہگ ءَ یک جنین آدمے نشتگ۔ منا ھچی گشگ ءِ موہ نہ رستگ اَت کہ آئی ءَ ھبر بنا کت “تہا بیا بلے دروازگ ءَ بند کن” من ھیران بوت آں کہ اد ءَ دروازگ کج انت کہ من بندئے بکن آں ءُ چرائی ءَ پُرس ات، بی بی اگاں گوں تو آپ است تہ منا ترمپے بدئے کہ باز تنیگ آں”
من زانت کہ تو توامیں شہر ءِ تن ءَ گوں وت کارے، من پمشکہ ترا گشت کہ دروازگ ءَ بند کن”
(آپدان ،تاکدیم 74)
نوں اد ءَ پیشدانک ءُ کارستانی گپتاں بچار کہ دراھیں جاھاں یکی گندگ ءَ کیت۔ منیر مومن ءِ ھیال ءَ مید ءُ دھکان ءِ زبان کہ آزمانک ءَ ھوار بیت گڑا نزور بیت ھمے واستا آ وتی آزمانکانی کارستاں شھزانت ءُ شائر ءُ زانتکار جوڑ کنت۔ ساچشت ءَ پہ چینچو شھزانتی ءُ مزنیں لیکہ پکار انت ھمے درگت ءَ جاھے ءَ انگلستان ءِ مزن نامیں شرگدار رسکن (John Ruskin) گشیت۔
“ساچشتکار ءَ پہ لازم انت کہ وتی مارشتانی وپادار بہ بیت اگاں ھر ساچشتکار ھمے بہ ماریت کہ آ وتی مارشتاں جوانیں دابے ءَ پیش مہ کنت ءُ فلسفہ ءُ یا لیکہ ءِ بنیات ءَ چہ مزنیں ساچشت نبیس ایت گڑا اے آئی ءِ کم زانتی انت”
(مغرب کے تنقیدی اصول،، ڈاکٹر سجاد باقر رضوی،،،تاکدیم 229)
منیر مومن ءِ دراھیں آزمانکاں بچار ایں گڑا آئی ءِ زبان یک انت۔
“جنگلانی سپر کنگ ءِ وھداں من باز بر ءَ دیستگ کہ گوات گیش کپت ءَ گڑا من جہد کتگ کہ گوات ءِ گیشیں ٹکراں بہ چناں ءُ ایر بہ کناں۔ درچکی شاھانی سرا۔ ھورکیں کانیگانی تہا”
(پیشدانک،،پیروز ءِ شیشگ، تاکدیم 30)
اگاں لیلان ءِ گشتر آزمانکانی گالرد ھیال کنگ بہ بنت یک انت ھمے یک دروشمی کارست سازی ءَ نزور کنت۔ چشیں درور باز دیگ بیت۔
“۔۔۔مردمانی ردی ایش انت کہ تہنا کتابانی تہا نبشتہ ئیں کسہاں واننت ۔ گواتانی سرون ءَ چینچو ھدیرہ انت کہ اود ءَ ما وتی زندگیں کارست نادینتگ اَنت۔ چنکس کسہ گوں سوچناں پشکانی جیگ ءَ دامن ءَ دزمالانی لمباں دوچگ بوتگ اَنت۔ گوات ءَ آپ ءَ ونتگ انت۔۔۔داں رنگ ئے لگشت، بلے مردم سُد ءَ نہ انت”
(دزمال ،،تاکدیم،78)
منی نز ءَ تھنا منیر مومن ناں مئے گیشتریں آزمانکار بیانیہ ءُ چیدگ ءِ جیڑہ ءَ مان گیش اتگ انت ، بلوچی زبان ءَ مرچاں چیدگ نبیسی ءِ میل ردوم گران انت ، بلے اردو ءِ گیشتر شرگدارانی گشگ ھمیش انت کہ تنیگا اردو ءِ تہ ءَ چشیں آزمانک کم انت کہ آ تجریدی تکنیک ءَ سوبین بیتگ انت، منی نز ءَ ھمے ھال بلوچی فکشن ءِ تہ ءَ اوں ھست انت، اگاں میان اُستمانی فکشن ءِ جوانتریں آزمانک ءُ گداراں بوان ات گڑا آیانی علامت ءِ ھمراھی ءَ کسہ اوں وتی یک مھکمیں دروشمے ءَ وانوک ءِ ھمراہ انت۔ بلے منیر مومن ءِ آزمانکانی تہ ءَ چش نہ انت وانوک یکیں کسہ ءَ سے چار رند ءَ بوانیت اون اود ءَ کسہ درگیتک نہ کنت، اشی ءِ مستریں سبب ایش انت کہ منیر مومن وتی شائری چھراں آزمانکانی تہ ءَ اوں ھوار گیجیت۔
“آ سنگر کہ ڈن ءَ بندگ بنت چشیں بستارے نہ دار انت۔۔۔سنگر ھما اِنت کہ مردم ءِ تہا اڑ کنگ بیت ءُ ھما اصل سنگر انت ۔۔۔کہ منا، ترا ءُ تیوگیں راج ءَ نِوان کنت”
(کرگین ،،تاکدیم 90۔91)
“برے برے منا تُرسیت تو گنوک مہ بئے۔۔۔ترا چون انت گوں اے واباں؟۔۔۔اینچو واب ءِ گندگ؟۔۔۔ترا دگہ ھچ علاج نیست بس۔۔۔تئ چم بہ کش اتین انت۔ گڑا بگندئے تو شر بوت ئے۔
منی چم ؟۔۔۔منی چماں بہ کَش ءُ وتی پندول ءَ کن۔ من انگہ واب گند آں۔۔۔بانو ترا باور کنت منی کرا کٹورے است۔ سجیں شپ منی کرا ایر انت۔۔۔اے چہ واب ءَ پر انت۔ ءُ من تہنا واب نہ گنداں ۔۔۔من پدا وتی واباں چِناں ءُ کٹور ءَ کناں۔۔۔تیوگیں شپ واب یکجاہ کناں ءُ روچ ءَ ننداں ھمیشاں لیب کناں”
(سازین،،تاکدیم ،80)
منیر مومن دراھیں آزمانک تجریدی درشان ءِ تہ ءَ انت “ھکم ءِ یکا” ءَ اوں چیدگ سھرءَ بیت بلے وانوک ءَ گیشتر اسرمند ھمے واستا کنت کہ پلاٹانی جوڑشت جوانتر انت ، آزمانک ءِ تہ ءَ ردسازی ءُ کارست نگاری باز زیبا کنگ بیتگ ،تاجک ءِ کارست دنیا ءَ بے سما انت وتی کندگانی تہ ءَ ھلاھوش انت ءُ آئی ءِ پت “بیگت” وتی زر بینک ءَ جتگ انت، بلے تاجک وتی کندگاں بینک ءَ کنگ نہ لوٹیت ۔ آئی ءَ کار ءِ اوں عاجت نیست آ وتی پت ءِ زراں ھرچ کنت وتی زندگی ءَ کندگ ءَ گوں گوازینگ لوٹ ایت بلے آزمانک ءَ چشیں ھاسیں واکیات نیست کہ یک جوانیں کسھی دروشمے بگرانت۔
منیر مومن ءِ آزمانکاں باز چیز سھرا بیت ھاس آئی ءِ آزمانکاں انچیں گالرد اوں ھست کہ وانوک ءَ باز اسرمند کن انت۔ بلے ھمے وشیں گالرداں چشیں وئیل کم انت کسہ ءِ دروشمے بگر انت ءُ وتی وانوک ءَ ھمراہ بہ کن انت ، آئی ءِ زوریں چھر ءُ شبین انت کہ شائری داب ءَ انت، وانوک کسہ ءِ وانگ ءَ شائری جیڑگ نہ لوٹ ایت بلکیں آ کسہ ءِ پیچ ءُ تاب سسپنس ءُ واکیاتانی زیبائی ءِ رنگ گندگ لوٹ ایت گڑا آئی ءِ منیر مومن ءِ اولی آزمانکانی سپر ءِ تہ ءَ کم دست کپ ایت۔لیلان کتاب ءَ نبشتہ کار ءَ پنکچویشن ءِ ھچ ھیال نہ داشتگ ءُ وسر ءَ کتاب ءِ تاکدیم گیش کتگ انت ۔ وسریں ٹک جتگ ءُ کتاب ءِ تاکدیم اوں باز کتگ انت ءُ کتاب وانگ ءَ اوں گرانتر کتگ ات۔
سرشون
لیلان ،،منیرمومن
تاکبند چمگ
چندن ساچ ءِ نبشتانک
افسانے کی حمایت میں شمس الرحمن فارقی
مغرب کے تنقیدی اصول ڈاکٹر سجاد باقر رضوی
کڑے بڑے۔ چندن ساچ ءُ زلفکار علی زلفی ءِ نمدی ،رد ءُ بند ،لالا فہیم
افسانے کے مباحث۔۔رد ءُ بند ایم اے فاروقی
