شے چاکر ءِ چمشانک ءِ پسو ۔حافظ عطاء آسکانی
بندات گوں اللہ ءِ نام ءَ۔
شے چاکر ءِ چمشانک ءِ پسو ۔
حافظ عطاء آسکانی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کُلاں چہ پیش من شے چاکر ءِ منت ءَ گرآں کہ آئی ءَ کتاب ونتگ ءُ پد ءَ وتی دیدانک داتگ ءُ چون کہ پھم اِتگ بے ریا ءُ رُو ءَ ھما وڑ نبشتگ ۔
شے ءَ نگد پیشرد ءِ سر ءَ کنگی بوتگ بلے بندات ئِے چہ ھمے ھبر ءَ کتگ کہ اے ھبر رد اِنت کہ اے کتاب عروض ءِ اولی کتاب اِنت ، چوش ئِے پرچا کتگ نہ زان آں ، بلے ایشی ءِ پسو ءَ ھم دے آں ۔
اے گپ ءَ من ءُ تو اے دگہ بلوچی لبزانک ءِ دوستدار سرجم ءَ زان اَنت کہ واجہ گوس بھار ءَ “بلوچی دریاب” نامیں کتابے نبشتگ ءُ واجہ اے آر داد ھم اے ھبر ءَ زبر سرپد اِنت ۔
گڑا واجہ اے آر داد ءَ پرچا منی کتاب اولی عروضی کتاب گْوشتگ؟
اول مارا زانگ لوٹ اِیت کہ ھمک آ زانت ءُ علم کہ شعر ءِ وزن ءِ سر ءَ گپ جنت آ عروض گْوشگ نہ بیت ، آ وزن ءِ گیشینگ ءِ دگہ علمے بوت کنت ءُ راست ھم بوت کنت ۔
چوش کہ پنگل اِنت کہ ھندی شعرانی وزن ءِ گیشینگ ءِ علم اِنت ۔
جست: وھدیکہ گوس بھار ءِ کتاب عروضی کتابے نہ اِنت گڑا من پرچا وتی کتاب ھمائی ءِ نام ءَ کتگ ؟
پسو:من نبشتگ کہ بلوچی ءِ اولی سَنگی کتاب ءِ نبشتہ کار واجہ گوس بھار ءِ نام ءَ۔
چوشکہ سنگ ءِ گیشینگ ءِ کجام ھم علم بہ بیت عروض یا پنگل یا دگہ علمے آ درستانی تہ ءَ یک چیزے مشترک اِنت کہ آ وزن ءِ سر ءَ گپ اِنت ، ءُ بلوچی زبان ءِ تہ ءَ اے اولی جھد گوس بھار ءَ کتگ ، بلے عروضی رھبنداں انا ، پمیشکا آئی ءَ عروضی کتاب ءِ گْوشگ رَد اِنت ، البتہ سنگی ءُ وزنی کتابے ءِ گْوشگ رد نہ بیت
جست :
اے پرچا عروض گْوشگ نہ بیت ؟
پسو:پمے واستا کہ ایشی راہ ءُ رھبند ءُ اصول چَٹ جتا اَنت ۔
عروض ءِ وتی ایر کتگیں اصول ھست اَنت کہ ھمایانی بنیاد ءَ آ شعر ءَ چار ءُ ٹپاس کنت ۔
ما گوس بھار ءِ کتاب ءَ کہ چار اِیں داں آ عروضی بنیادانی سر ءَ ایر نہ اِنت ، آ یک جھدے بلوچی شعرانی وزنانی ٹھینگ ءِ پمیشکا آ عروض گْوشگ نہ بیت ۔
عروض ءِ لس پجار و ھمیش اِنت کہ : علمے کہ وزنی شعراں چہ بے وزناں گیشین اِیت ۔
بلے عروض دگہ ھم باز کار کنت ، چوش کہ چہ یک بحرے ءَ دگہ بحرے زحافاتانی کمک ءَ چتور در کیت ؟
نوکیں بحر چون جوڑ بنت ؟
کجام زحاف کج ءَ زورگ بیت ءُ کج ءَ انا؟
کجام بحر ءِ تہ ءَ یکیں شعر ءِ تہ ءَ رکنانی بدل کنگ جاھے روا اِنت ءُ جاھے انا؟
اے درستیں بن گپانی گیش ءُ گیوار ءَ عروض پہ لھتے ایر کتگیں اصولانی بنیاد ءَ کنت ۔
پمیشکا عروض ءَ سرجمی ءَ وانگ ارزان نہ اِنت ، ھمے سوب اِنت کہ مھلوک ءِ تہ ءَ اگاں سد مردم ایشی ءَ بندات کنت گڑا پنچ یا شش ایشی ءِ آسر ءَ سر بیت ۔
عروض دو مقصد ءَ وانگ بیت ۔
1: تھنا پمیشکا کہ ھستیں بحراں بہ پھم اِیت ءُ بس ھمایانی تہ ءَ چیزے وت گْوشت بکنت، اے کار ءِ واستا آئی ءَ سرجمیں عروض ءِ تک ءُ پھناتانی وانگ ءِ زلورت نہ بیت ، ھاس زحافانی وانگ کہ عروض ءِ پر پیچ تریں در اِنت۔
2: پمیشکاعروض ءَ وان اِیت کہ نہ تھنا ھستیں بحراں بزانت بلکیں زحافانی کمک ءَ نوکیں بحرانی تہ ءَ ھم بہ گْوش اِیت ءُ زبان ءَ نوکیں بحر بدنت ءُ عروض ءِ جند ءِ تہ ءَ گیشی بیار اِیت یا عروض ءِ جند ءِ کمّی ءُ گیشیانی سر ءَ ھبر بکنت ءُ آئی تہ ءَ نوکیں بدلی یے ، کمی یے ،یا گیشی یے بیار اِیت ، گڑا اے کار ءِ واستا آئی ءَ زحافاتانی بابت ءَ زبر زانگ لوٹ اِیت ءُ ھمک بحر ءِ دْروشم ءُ آئی تہ ءَ آتکگیں بدلیانی زانگ المی بیت ۔۔
دگہ یک جستے ایش اِنت کہ من پرچا عروض ءِ گالبندانی نام بلوچی نہ کتگ اَنت ؟
ایشی ءِ مستریں سوب ایش اَنت:
مناسبیں گالبندانی ٹھینگ ءَ من وت ءَ نا مناسب زانتگ ۔
گڑا من پرچا دگہ زبانزانتے ءِ کمک نہ زرتگ ؟
ایشی پسو ایش اِنت کہ من اے وڑ پمیشکا نہ لوٹ اِت کہ من ھمے لیک اِت کہ گالبند ءُ اصطلاح یک بلاھیں معنوی پُژدرے دار اَنت ءُ نوکیں اصطلاح نوکیں چیز بنت کہ بلوچی وانوک وھدے عروض ءِ گیشتر وانگ ءُ زانگ ءِ ھاتر ءَ دگہ زبانے ءِ نیمگ ءَ کہ روت گڑا سرّا بِرّا مہ بیت ءُ آ ھمے اصطلاحاں پجاہ آرت بکنت ، چوش مہ بیت کہ یک بلوچ وانوکے عروض ءِ وانگ ءَ کہ بندات بکنت ءُ آئی مجگ ءَ جستے چست بہ بیت یا گیشیں پٹ ءُ پولی ارادھے بکنت گڑا آئی راہ بند بہ بیت ، پرچا کہ بلوچی ءِ تہ ءَ اے بابت ءَ آ دگہ نیمگے ءَ دنیگت ءَ شت نہ کنت ءُاگاں دگہ زبانے ءِ تہ ءَ آ دور کنت گڑا پرائی عروضی اصطلاح نوکیں چیز مہ بنت ۔
ءُ اے بابت ءَمن یک رندے واجہ اے آر داد ءَ رھوت کت ءُ جست کت کہ باریں عروضی گالبنداں من بلوچی ءَ بہ ترّین آں ؟
واجہ ءَ من ءَ پسو دات کہ چوشکہ عروض ءِ بنداتی کار اِنت پمیشکا تو چوش مکن اصطلاحاتاں ھما رنگ ءَ بِل۔
تئی ھبرانی نیمگ ءَ آیگ ءَ پیسر یک رندے من پد ءَ روی ءَ گیشینگ لوٹ آں ۔
روی ھما آب اِنت کہ گال ءِ گُڈی آب اِنت۔
درور:کتاب ، حساب ، شراب۔
یا ھما آب کہ گُڈّی نہ اِنت بلے گُڈّی ءِ ساب ءَ زورگ بیت ۔
بزاں دستونک ءِ بندات ءَ مطلع ءِ تہ ءَ اگاں خدا ، دعا ، وفا آتک کہ ایشانی تہ ءَ روی الف اِنت نوں چوشکہ روی مطلع ءَ گیش اِت کہ الف اِنت ، روی ءِ گیشگ ءَ رند جھل ءِ بندانی تہ ءَ اگاں من ھنچیں گالے کارآں کہ اود ءَ الف گیشینے چوش کہ وت ءَ ، من ءَ ، پد ءَ کہ ایشانی تہ ءَ “ھمزہ زبر” کہ توارینکی حساب ءَ الف اِنت ءُ الف ءِ توار ءَ پدر کنت گڑا ھمیشی ءَ گْوش اَنت “بِمنزلِ روی” بزاں روی ءِ قائم مقام ۔
ءُ اے وڑ روا اِنت ، بلے قافیہ ءِ اصولانی رد ءَ اے ھما وھد ءَ بیت کہ مطلع ءِ دوئیں یا یکیں بند ءِ تہ ءَ روی اصلی یے بہ بیت ، نوں روی ءِ گیشگ ء رند چہ روی ءِ کمک ءَ گیشیں آب ھم روی ءِ حکم ءَ بیت ۔ بلے اگاں مطلع ءِ تہ ءَ اتکگیں گالانی تہ ءَ یک بندے ءَ ھم روی اصلی نہ بوت گڑا نا روا بیت۔
اے یک اصولی گپے ، اگاں کسے نہ منّ اِیت ئِے گڑا آ قافیہ ءَ نوک بہ گیشین اِیت ، من ءَ ھچ زھر نئیت ۔(بلے چوش ارزان بوتیں پرما کس ءَ یلہ نہ دات)
.
تئی گپانی نیمگ ءَ آیگ ءَ پیسر من اے گپ ءَ گْوشگ لوٹ آں کہ منی ھیال ءَ انگت ءَ تو روی ءُ بمنزل روی نہ پھم اِتگ اَنت ۔
من اربی ءُ پارسی ءِ پیشردانی اصولانی تہ ءَ مان گیش اِتگ آں ءُ بلوچی زبان ءِ جند ءِ اصول پھک ڈالچار کتگ اَنت ؟
چوش نہ اِنت (منی ھیال ءَ ) بیشک ھمک زبان ءَ لھتے ھنچیں چیز ھست کہ دومی زبان ءِ سر ءَ قیاس نہ بنت ، بلے ھمک زبانانی تہ ءَ لھتے ھنچیں چیز ھم ھست کہ آ کامن اَنت ، منی ھیال ءَ ھمک زبان ءِ گالانی تہ ءَ پیشرد گُڈّی آبانی یک بوگ اِنت ، پد ءَ بلوچی ءَ قافیہ ءِ سر ءَ زاناں کدی سرجم ءُ برجم نبشتہ کنگ بوتگ ءُ گیشینگ بوتگ کہ قافیہ چہ کج ءَ بندات بیت ، قافیہ ءِ تہ ءَ کجام آبانی ھمتواری المی اِنت؟
ایا “کتابانی” ءِ ھم قافیہ “زمینانی” ءُ “سریگانی”بوت کنت یا نہ؟
اگاں نہ گڑا پرچا؟
” ا،ن ،ی” و سے ئیں گالانی تہ ءَ گون اِنت ، گڑا چہ سوب اِنت کہ مارشت آمادگ نہ بیت ایشی ءِ منّگ ءَ؟
اگاں ھَو ! بوت کنت ھمے سوب ءَ کہ سے ئیں گُڈی آب “ا ن ی” ھر سے ئینانی تہ ءَ اوار اَنت گڑا ھمے جست چست بیت کہ اگاں دو رندی آب یک بوت چوشکہ:گمانی ، زمینی ،تَرُونّی،گڑا روا اِنت یا نہ؟
دو گُڈی آب و یک ۔
ھمے رنگ ءَ اگاں یک آبے یک بوت چوشکہ:گمانی ، گنوکی ، کلامی گڑا روا اِنت یا نہ ؟
گُڈی یکیں آب و یک اِنت؟
اے جستانی پسو اگاں کسے ءَ داتگ اَنت ءُ من نہ منّ اِتگ اَنت گڑا ھو بلوچی ڈالچار کتگ ۔
نوں کا اِیں تئی درورانی نیمگ ءَ کہ من کجام اصولانی بنیاد ءَ رد گْوشتگ اَنت یا من مان گیش اِتگ آں ؟
تو گْوشت کہ تو یک جاھے گْوش ئے کہ ھمتواری روا اِنت گڑا تو اے شعراں پرچا رد گْوشتگ اَنت ءُ گْوشتگ کہ روی نیست؟
واھگ ءَ گوں وت ءَ زوران ءُ رواں
تئی کھیبان ءَ تْرھینان ءُ رواں
کس پہ تئی ھنّیاں گموار نہ بیت
ھونیں ارساں وتی ریچان ءُ رواں
منی پسو:
من مان نہ گیش اِتگ آں ، من گْوشتگ کہ روی نیست گڑا نیست ھم ، کج اِنت روی ؟
دگہ یک گپے تو جتگ کہ حافظ جاھے گْوش اِیت کہ پیشرد ھمتواری اِنت ءُ جاھے گْوش اِیت کہ روی نہ بیت بزاں ھچ نیست۔
اے دو دورائیں ھبر اَنت کہ یکجاہ کنگ بوتگ اَنت ۔
ھمتواری من ھمود ءَ گْوش آں کہ پہ درور اود ءَ “روی” الف اِنت ءُ جھل ءِ قافیھانی تہ ءَ بمنزل ءِ روی الف نہ اِنت ءُ سر زاھر ءَ “ھمزہ زبر” اِنت ، چوشکہ
ترا ، وفا ، کج ءَ ، من ءَ ، نوں اِد ءَ کہ مطلع ءَ “ترا ۔۔وفا” آتکگ اَنت کہ ایشانی تہ ءَ روی الف اِنت ءُ جھل ءِ بندانی تہ ءَ کہ روی اصلی نہ اِنت بلکیں گیشیں آبے روی ءِ جاہ ءَ آرگ بوتگ چوشکہ”کج ءَ ۔۔۔من ءَ ” نوں چوشیں جاھاں کسے اے مہ گْوش اِیت کہ “روی” و الف اِنت ، ءُ اگاں تو گیشیں آبے ھم روی کہ کن ئے گڑا باید آ ھم الف بہ بیت ، بلکیں اِد ءَ آ ھمزہ زبر “ءَ” الف ءِ حکم ءَ پمیشکا زرت کنت کہ توار ئِے ھما اِنت۔
ھمتواری ءِ مانا اے نہ اِنت “کتابانی” ءِ قافیہ ءَ من “مردمانی” ءَ پمیشکا زرت کن آں کہ گُڈّی سے ئیں آب اِش ھم توار اَنت۔
پمیشکا چہ اِد ءَ زانگ بیت کہ تو وت انگت ءَ حرف روی ءُ حرف بمنزل روی نہ پھم اِتگ ۔
ءُ ھمتواری ءِ مانا ھم تو نہ پھم اِتگ۔
دگہ درورے تو داتگ کہ اِد ءَ حافظ گْوش اِیت ھمتواری چارگ بیت ۔
نیم شپی پاساں من دل ءَ اومان کناں
بے تْرھیں دردان ءَ مزن جی ءُ جاں کناں
چے دگہ تئی عشق ءِ فقیرانی مال ءُ مت
اے وتی ارساں تئی سر ءَ زرشان کناں (کن اَنت)
بزاں اِد ءَ چونائیگا گال “کن اَنت” اِنت بلے لس کارمرزی زبان ءَ “کناں” گْوشگ بیت ، بزاں حافظ گْوش اِیت کہ توار چارگ بیت ءُ اے پیم روا اِنت۔
اولی گپ و ایش اِنت کہ اِد ءَ “کناں۔۔۔کن اَنت” پیشرد نہ اَنت ءُ رِد اَنت ۔
بلے من اے درور گال ءِ توارینکی یکی ءِ واستا آؤرتگ کہ اگاں چوش بوت گڑا اے گپ جنگ نہ بیت کہ “رِد” و یکیں گال ءِ جند بیت ءُ ھچ بدلی نئیت آئی ءِ تہ ءَ ، بلکیں ما گْوش اِیں ھو لس کارمرزی گالوار ءَ “کن اَنت ءُ کناں” یک رنگ ءَ کارمرز بنت پمیشکا روا اِنت ۔
اِد ءَ من توارینک ءُ نبشتہ رھبند (صوتیات ءُ املاء)ءَ دیم پہ دیم کنگ ءَ آں کہ شعر ءُ وزن ءِ تہ ءَ صوتیات چارگ بیت ءُ نبشتہ رھبند انا
ءُ اے گپ من ھما وھد ءَ جت کہ
تو گْوشت کہ ۔۔۔ترا ،وفا ، ھُدا ءِ وڑیں گالانی پیشردی وھد ءَ اگاں “من ءَ ، کج ءَ اِد ءَ” آرگ بہ بنت گڑا باید کہ چوش نبیسگ بہ بنت ، منا ، کجا ،اِدا ، تئی ھیال ھمیش اَت کہ اگاں ما نبشتہ رھبند ءِ رِد ءَ”ھدا ، وفا” ءِ پیشرد ءَ “من ءَ کج ءَ” نبیس اِیں گڑا الف ءِ بدل ءَ ھمزہ کیت ءُ رد بیت ، من گْوشت کہ ھمزہ زبر ءُ الف ءِ توار یک اِنت پمیشکا اِد ءَ توار چارگ بیت ءُ نبشتہ رھبند انا۔
توار کہ الف ئیگ اِنت گڑا پہ ھمزہ زبر ءِ نبیسگ ءَ پیشرد رَد نہ بیت۔
من اِد ءَ قافیہ ءِ آبانی سر ءَ ھبر ءَ نہ آں ، توارینک ءُ نبشتہ رھبند ءِ دیم پہ دیمی ءِ وھد ءِ ھبر ءَ اِت آں کہ چوشیں جاھاں توار چارگ بیت ءُ نبشتہ رھبند انا۔
تو ھمے ھبر زرت ءُ سرجمیں قافیہ ءِ آبانی اصول جوڑ کت ۔۔۔
پشت کپت اے ھبر کہ تو گْوشتگ اَت کہ اے شعر ءِ تہ ءَ حافظ توار ءَ ڈالچار کنگ ءَ اِنت ءُ پیشرد ءَ رَد گْوشگ ءَ اِنت :
آ واھگے کہ درد بیت ، درد ءِ دوا بیت
نادانیں دل پہ کچلیں تْرانے رزا بیت
دلپروش مہ بئے اَے دل کہ جزماں دل ءَ وتی
ھر چنت ءَ شپ تھار بیت آ سر سباہ بیت۔
من کجام بنیاد ءَ ایشی ءَ رد گْوشگ ءَ آں ؟
اول و اے شعر ءِ اولی دوئیں بندانی تہ ءَ وزنی کمی ھست ۔
بزاں اولی دوئیں پیشرد “دوا، رزا”الف ءَ رند یک آبے کم اِنت۔
“سباہ” بیت والا بند گوں وتی برزی بندءَ بروبر اِنت ، ھمے “ہ” ءِ سوب ءَ ۔
پیشرد پمیشکا رد اِنت کہ “سباہ” ءِ “ہ”پدر اِنت ، وتی توار ءَ پدر کنگ ءَ اِنت ، ءُ اگاں توارئِے پدر مہ بوتیں گڑا دردے پہ دو اَت، اگاں “ہ” ءِ توار ءَ پدر مہ کن ئے گڑا اے بند ھم بے وزن بیت ، اے بند ءِ وزن ءَ بوگ ءِ واستا المی اِنت کہ “سباہ” ءِ “ہ” وتی توار ءَ پدر بکنت ۔
من ءَ چوش کہ پریشی واستا گھتریں درور دست نہ کپت پمیشکا ناکام ءَ ھمے شعر زرت کہ ھبر ءَ درورے بہ بیت۔
بلوچ ءُ بلوچی آباد بات اَنت۔