براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگہ گالوارانی بُنکارگالانی تہ ءَ دگری
براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگہ گالوارانی بُنکارگالانی تہ ءَ دگری
نبیسکار : اکرم آمِل
چہ بنگپ ءَ پیسر من یک گپے اِد ءَ درشان کنَگ لوٹ آں کہ گالوارانی جیڑہ ماں ھر زبان ءَ بیت.
بلوچی ءِ مکرانی ءُ سلیمانی گالوارانی بھر کنَگ ءَ شاہ سسا نمیرانیں زھور شاہ ھاشمی وش نہ بوتگ آئی ءِ نِز ءَ اے راستیں چیز نہ اَنت(بہ وان اِت نمیران ءِ نبیک “بلوچی زبان و ادب کی تاریخ” ءَ).بلے پدا ھم مروچاں مھلوک ءِ تہ ءَ اے منّ اِتگیں گپے اِنت کہ بلوچی ءِ پلاں پلاں گالوار اَنت ءُ چر ایشاں زگرتر مکرانی اِنت.من اے بنگپ ءَ ھنّیں کپگ نہ لوٹ آں ءُ اے جیڑہ ھنچو ھلاس بوھگی نہ اِنت بلے پدا ھم ھمک گْوش آں کہ نمیرانیں سید وت گْوشتگ کہ من یک گالوارے منّوگر نہ آں بلکیں یک ھنچیں گالوارے لوٹ آں کہ درستیں بلوچ چہ گیش ءَ گیش سرپد بہ بنت ئِے ءُ ھر دمگ ءِ نمائندگی بہ کنت.
ھمے وڑ ءَ دمگی پھنات بہ بیت گالتواری یا گُڑا رھبندی ، براھوئی ءِ چار گالوار منّگ بُوتگ اَنت کہ سراوانی ، جھلاوانی ، رکشانی ءُ سندی گْوشگ بنت اے چنچو راست انت یا رد اے ھم اد ءِ جیڑھے نہ اِنت. بزاں اے جیڑہ براھوئی زبان ءُ براھوئیانی تہ ءَ ھم ھست اِنت.
پدا جھلاوان ءَ براھوئی نبیسگ ءُ وانَگ یا کہ نوکیں لبزانک باز رند ءَ اتکگ ءُ دنیگا کم اِنت.ھو بلے گیدی لبزانک چہ درساں گیش جھلاوانیگ اِنت.دومی بژن ءِ گپ ایش اِنت کہ ھما مردم کہ براھوئی ءَ وتی لاپ ءُ نامداری ءِ سوب پھماناں ایم پِل ءُ پی ایچ ڈی ءَ رند سرکاری تنھاور بُوتگ اَنت نُوں ھمے پھم اَنت کہ ما کُرسی ءَ نشتگ ایں گوں اے بےواھندیں زبان ءَ ھرچی بہ کن ایں مئے بنکی ھک اِنت. ھما مردم کہ ایندگہ کارگِسانی (Departments) تہ ءَ چپراسی ءِ جاہ ءَ نندارینَگ نہ بنت براھوئی ءَ ڈاکتر ، زبانزانت ، لبزانکار ءُ زانتکار اَنت. چہ زبانزانتی ءِ آباں ناسرپدیں مردماں وتی تب ءَ پیسلہ کُتگ کہ کجام گالوار پھک اِنت ءُ کجام پولنگی. وھدے کہ چر ایشاں جُست زگری ءِ شاھیم ءِ بہ بیت تہ ایشانی پسّہ ایش اِنت کہ “پلاں گالوار ءَ لبزانکی کار باز بُوتگ پمشکا۔”
اے زانتکار نہ زبان ءَ سرپد اَنت نہ کہ چہ زگری ءِ مانا ءَ.
ھیر منی جند ھم زبان زانتی ءِ داوا یے نہ کناں ءُ من ءَ اے پڑ ءَ ھچ ڈگری یے نیست ءُ براھوئی ءَ ھم من ءَ ڈگری نیست من نیچرل سائنس ءِ مکتبی یے آں پدا ھما اُمر کہ زھگ وانگجاہ ءَ گْوازین اَنت ئِے منی ھمے اُمر ءِ یک مزنیں بھرے شْوانگی ءُ پھوالی ءَ گْوستگ. پمشکا من بلاھیں داوا کنگ شر نہ اِنت کہ وتی بستار ءَ سرپد آں. بس ھمے زان آں کہ یک براھوئی یے لوگ ءَ ودی بُوتگ آں منی ڈگری ھمیش اِنت ءُ اے منی مات ءُ پِتّی زبان اِنت.
منی زبان ءِ سرکاری نمائندگ ھما مردم اَنت کہ چہ ڈگری ءَ ابید ھچ گْور ءَ اِش نیست. آ ھر ھما چیز براھوئی ءِ تہ ءَ نہ لوٹ اَنت کہ آھانی سیاسی لیکھانی ھلاپ بہ بیت. مروچاں ھدا ءِ ھست ءُ نیست ءِ سر ءَ جُست چِست بیتگ اَنت ءُ برجاہ اَنت بلے ایشانی سْیاسی لیکھانی سر ءَ جست ءِ گنجائش نیست. سرکاری ڈاکتر PCS ءِ وڑیں چکاس ءِ جُستاکانی تہ ءَ اے وڑیں جُست دے اَنت کہ : براھوئی دراوڑی زبانے اِنت یا آریائی؟ کسّے ایشی ءِ پسّو ءَ دراوڑی بہ نِبیس ایت آ پَیل کنَگ بیت. ایم اے ءِ 5 سال ءِ جُستانکانی تہ ءَ یک جُستے بار بار آرگ بیتگ کہ “دراوڑ ءِ مانا چے اِنت؟” پدا ایشی پسّہ ایشانی گْور ءَ “کوھی مردم” اِنت بلے دراوڑ ءِ اے مانا بس ایشانی نِز ءَ اِنت ءُ پٹپولی یا کہ زانشتی پِڑ ءَ اے لبز ءِ اے مانا ءِ ھچ ڈس ءُ نشان نہ رس ایت.
گالوارانی بارو ءَ منی ءُ واجہ سید ءِ گندست ءَ باز دگری نیست شما گْوشت کن اِت کہ من آئی ءِ رندیگرے آں. البت یک گپے المّ ءَ گْوشت کن آں کہ من براھوئی ءِ اے چاریں گالواراں ھیرت چار اِتگ ءُ تپاس اِتگ. درست منیگ اَنت. رکشانی گالوار ءِ “موٹو” ءِ وڑیں گال ءُ سراوان ءِ “غُٹ” ءِ پیمیں زگریں گال کہ جھلاوان ءَ نیست اَنت من ایشانی واھند آں. نوشکی ءِ “تْیائِنگ\تائِنگ” کہ ماں ایندگر گالواراں “چائِنگ” اِنت کوھنتر اِنت بلے کجام گالوار زگر اِنت ءُ کجام نازگر ایشی ءِ پیسلہ من وت کُت نہ کناں بلکیں من ایشانی دگری یک یک ءَ نبشتانکی دروشم ءَ نبیسان کناں ءُ وھد ءُ مھلوک ءِ سر ءَ یل دیاں.
منی مرچی ءِ بنگپ
چہ ایندگہ دگریاں ابید جھلاوانی گالوار ءُ ایندگہ گالوارانی تہ ءَ “بُنکارگال” بزاں infinite verb ءِ اِنت.
جھلاوانی گالوار ءَ بُنکارگال ءِ چیدگ سئے(3) اَنت ءُ ایندگرانی تہ ءَ یکے اِنت.
ھنچش کہ بلوچی ءَ بنکارگال ءِ چیدگ “اَگ” اِنت پہ درور “رَوَگ ، تَچَگ ، کَنَگ، گْوشگ” ءُ دگہ دگہ.
توارینکی ھساب ءَ:
Rav-ag , taç-ag , kan-ag , gwaś-ag
ایشانی تہ ءَ اولی بھر بزاں رَو ، تَچ ، کن ، گْوش آجوئیں بھر اَنت کہ ماں زبان زانتی ءَ پر ایشاں Free morpheme ءِ گالبند کارمرز بیت ءُ گُڈی “گ” کہ بُندر ءَ “اَگ” اِنت Bound morpheme گْوشگ بیت.
براھوئی ءَ پر ایشی ءَ جھلیں سئے چیدگ اَنت کہ جھلاوانی گالواریگ اَنت:
اِنگ
اَنگ
اینگ
-iñg
-añg
-ēñg
چر ایشاں اولی لسّیں چیدگ دْرسیں گالوارانی تہ ءَ کارمرز بیت بلے جھلاوان ءَ ھر بنکارگال ءِ چیدگ جِتا اِنت.لھتیں درور:
Biniñg = iśkunag(to listen)
Biñguŧ = iśkutañ
Binañg = Çinag
Bināŧ = Çitañ
وَڑَنگ = دوست بوھگ
ایندگہ گالوارانی تہ ءَ “وَڑِنگ” اِنت.
ھمے وڑ ءَ “دَھڑَنگِنگ”(ایر کپگ) جھلاوانی ، ءُ ایندگہ گالوارانی تہ ءَ “دَڑِنگِنگ” اِنت.
سُرَنگ = جھلاوان
سُرِنگ = ایندگہ گالوار
مَخَنگ\مَخِنگ = جھلاوان
مخِنگ = ایندگہ گالوار(رکشان ، سراوان ءُ سِندی)
ھمے وڑ ءَ “اینگ” ءَ بہ گِر اِت:
خواہینگ (Xwāhēñg) = جھلاوان
خوائِنگ\خواہِنگ = دگہ گالوار
(لوٹَگ)
کھئینگ(Khaēñg) = جھلاوان
کَہِنگ\کَئِنگ (Kahing/Kaing) = دگہ گالوار
(مِرَگ)
ٹھپّینگ (Ŧhappēñg) = جھلاوان
ٹَپِّنگ = دگہ گالوار
(ٹَپَّگ)
گھڑینگ(Ghaŕēñg) = جھلاوان
گَڑِنگ = دگہ گالوار
(گَڑَگ)
گھنڈینگ (Ghanđēñg) = جھلاوان
گنڈِنگ = دگہ گالوار
(دوچَگ)
چِڑَنگ(Çiŕañg) = جھلاوان
چِڑِنگ(Çiŕiñg) = دگہ گالوار
خُتَنگ(Xutang) = جھلاوان
خُتِنگ = دگہ گالوار
(کُدَگ)
رُدَنگ = جھ
رُدِنگ = د.گ
(رُدَگ)
گُڈّینگ = جھ
گُڈِّنگ =د.گ
(گُڈّگ\بُرّگ)
گِھڈَّنگ = جھ
گِڈِّنگ = د.گ
(گِڈّگ)
ہُشَنگ = جھ
ہُشِنگ = د.گ
(سوچگ)
ءُ دگہ دگہ.
دلگوش : جھلاوان ءَ “اِنگ” ھم لس اِنت بلے پہ ھر گال ءَ اِنّاں. پہ درور:
خَنِنگ(گِندگ)
تھڑِنگ(بُرَّگ\کُشَگ)
خلِّنگ(جَنَگ)
پِڷِّنگ(پْرنچَگ)
خاچِنگ(وَپسَگ)
تورِنگ(دارَگ)
پانِنگ(گْوشگ)
سِٹِّنگ(سِٹَّگ)
ڈْرِکِّنگ(دْرکگ)
ٹْرڈِّنگ(تْرڈّگ)
ہُولِّنگ(ہُولّگ)
ءُ دگہ دگہ.
آسرال :- جھلاوان ءَ بُنکارگال(مصدر) ءِ چیدگ یکے نہ اِنت بلکیں سئے اَنت.بازیں وھد ایشانی جِتا کَنَگ المّی بیت چُش کہ “بِنِنگ” بزاں اِش کنگ ءُ “بِنَنگ” بزاں چِنَگ.پدا ایشانی کارگال ھم جِتا بَنت اولی ءِ بِنگ(آئی ءَ اِش کُت) ءُ بِنا(آئی ءَ چِت).خواہینگ (لوٹَگ)، خواہِنگ\خوائِنگ (چَرَگ).خواہا(آئی ءَ لوٹ اِت) ، خواہِس\خوائِس(بزاں دلوت ءَ کاہ وارت، چر اِت)
بلے ایندگہ گالوارانی تہ ءَ ایشانی تہ ءَ ھچ دگری نیست.