براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگر گالوارانی(سراوان ءُ رکشان ءِ) دگری(الپ ءُ ھا ءِ جیڑہ)
براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگر گالوارانی(سراوان ءُ رکشان ءِ) دگری(الپ ءُ ھا ءِ جیڑہ)
Dissent of voiceless glottal fricative(h) and voiceless glottal stop/plosive(ʔ)
پولکارءُ نبشتہ کار : اکرم آمِل
چوناھا الپ ءُ ”ھ“ وت ما وت نزّیکیں توار اَنت۔ چُش کہ ھست ءُ است، ھمباز ءُ امباز، ھشت ءُ اشت، اچ من ءُ ھچ من، ھزگار ءُ ازگار، ھوار ءُ اوار ھنچش ءُ انچش، ھنچائیں ءُ انچائیں ءُ دگہ دگہ۔بزاں اے توار وت ما وت مٹّ بنت۔بلے پدءَ ھم بازیں جاگھاں ایشانی گِشینَگ الّمی بیت۔اد ءَ منی بنگپ براھوئی اِنت پمشکا من ھمے تک ءُ پھنات ءَ گپ جن آں۔
جھلاوان ءَ اے دوئیں توار جتا جتا کا اَنت ءُ اگاں یک کنگ بہ بنت مانا ءُ گال دوئیں بدل بنت بلے ماں برز ءَ داتگیں دو گالواراں لسُّکائی ھر گال ءِ “ھ” گوں “ا” ءَ بدل بیت ءُ برے برے گوں ھنچیں گالاں “ھ” جن انت کہ اود ءَ “ا” ءِ توار بیت۔پہ درور؛ “اڈّ تِنّنگ” بزاں “برجم دارگ بلے سراوان\رکشان ءَ “ھڈّ ایتِنگ” نبیس اَنت ءُ گْوش انت ھم۔بلے “ھَڈّ وَ ھَڈ اِنت بزاں Bone۔
“ادب” ءِ گال ءَ “ھَدَب” ءِ دْروشم ءَ گْوش انت۔گال ”ھم” کہ بلوچی، پارسی، کْوھنیں پارسی، دری، پھلوی ءُ اوستائی ءُ اوگانی ءَ کارمرز بیت بلے ماں برز ءَ داتگیں دو گالواراں ایشی ءَ “اَم” گْوش اَنت ءُ نبیس اَنت ھم۔نوشکی ءِ براھوئی اگاں “ھائڈروجن” گْوشگ ءِ کوشش بہ کن انت “آئڈروجن” در کیت ءُ “آکسیجن” گْوشگ بہ لوٹ انت “ھاکسیجن” در کیت۔”ہنین” ءِ گال ءَ انین گْوش انت ءُ “ہنکین” ءَ انکین۔نن مشاعرہ ئس اڈ تِسُّن(ما مشائرھے برجم داشت ایں) اِد ءَ آھانی جارتاکانی سر ءَ اے وڑ گِندگ بیت : اینو فِلان ادبی دیوان مشاعرہ ئس ہَڈ تیک۔ھال(حال) ءِ گال ءَ گیشتر “آل” گْوش انت۔
بلے دومی نیمگ ءَ “ای” بزاں “من” ءَ “ھی” ءُ “اِیڑ” بزاں گُھار ءَ “ھیڑ” گْوش انت۔ہمو، ہمے، ہندا وڑیں گالاں امو امے اندا گْوش انت بلے او، اودے وڑیں گالاں ہو ءُ ہودے۔
“ھر” چُش کہ ھرکس ھر مردم۔ایشی ءَ “اَر” گْوش انت۔ہرتوما(ھردوئیں) ءَ “ارتوما” ادا کن انت۔
ہِڷ(تَپ)، ہیڷ(مکسک)، ہیٹ(بُز) ہِیت(گپ) ءِ وڑیں گالاں گوں “الپ” ءَ ادا کن انت۔
اے دوئیں گالوارانی توارینکی جیڑہ ءِ بُنکی سوَب اِد ءِ Articulation ءُ Auditory دوئینانی نزوری اِنت۔گْوشت نہ کن اَنت ءُ اِش کنگ ءَ ھم پرک زانت نہ کن اَنت پر چے کہ اِش کنگ ءَ رند گْوشگ کیت اِنت۔زانشتی پھنات ءَ بازیں مردم ھمے واست ءَ گُنگ بنت کہ بُندر ءَ کَرّ بنت۔نُوں وھدے کہ یک مردمے “ھ” ءُ “ا” ءِ توارینکی دگری ءَ سرپد مہ بیت اے آئی ءِ Auditory کمزوری زانگ بیت۔ اگاں کسے ءَ بہ گْوش کہ “ای” بہ نبیس آ ھما چیز نبیس ایت ءُ “ھی” بہ گْوش ھما یکیں گال نبیس ایت۔اَسَّک (ھست ات) ءُ اَلَّو(نیست اَت) کہ چہ “انّنگ\ارِنگ”(بوھگ) ءَ دراتکگ انت، ماں اے گالواراں “ھَسّک ءَ ھَلَّو” ءِ توار ءَ گْوشگ بنت۔ھِچ ءِ گال اد ءَ اِچ بیت۔
ھمے وڑ ءَ جھلاوان ءَ اے لڑ ءَ بہ چار اِت کہ چنچو الّمی اِنت:
براھوئی(جھلوان) : بلوچی
اَنت؟ : چے؟
ہَنت : ھرچی
ارا؟ : کجام؟
ہَرا : ھر کجام
اراڑے؟ : کُجا؟
ہراڑے : ھر کجا
اراتَم؟ : کدی؟
ہراتم : ھرکدیں
اخس؟ : چنچو\چنکس\چکّس؟
ہخس : ھر چنکس
اَٹ؟ : چنچو\چنکس\چکّس؟
ہَٹ : ھر چنکس
ارانگِہ\ارانگی\ارانگ؟ : کجانگو؟
ہرانگِہ\ہرانگی\ہرانگ : ھر کجا
امر؟ : چون؟
ہمر : ھر چوں
امرو بندغ ءُ؟ چونیں مردم انت؟
ہمرو مریر سلاہ ئس خڷ تا۔ ھرچُنیں\وڑیں بہ بنت سلاھے بہ جن اِش۔
ءُ دگہ دگہ۔
بزاں الپ پہ جُست ءَ، ءُ ھ پہ پسّہ یا گیشواری ءَ کیت اِنت بلے سراوان\رکشان ءَ بس پہ دوئیں ماناھاں یک گالے(الپی گال) کیت اِنت یا گُڑا برے برے کِسّہ رَوت چَپ بیت جُست ءِ جاہ ءَ “ھ” گْوش انت ءُ پسّہ ءُ درشانی ءِ جاگہ ءَ الپ۔براھوئی نِبیکانی(کتابانی) 95 در سد ھمے ھال اِنت۔تچکیں گپے اِنت کہ ھما گالواراں کہ “ھائڈروجن” آئڈروجن بہ بیت آکسیجن ھاکسیجن بہ بیت، ادب ءُ اَڈ ءِ توار ھدب ءُ ھڈ بہ بنت آ مردم کجا “اراتم ءُ ہراتم” ءِ پرک ءَ گیشینت کُت کن انت۔اے یک الّمی ءُ ابرمی چیزے اِنت کہ مردم گْوشگ (Articulation) وتی جاہ ءَ اِش کنگ(Auditory) ءَ ھم دگری اِش پھم اِت مہ کنت گُڑا آئی ءِ نبیسگی رھبندانی سر ءَ چتور بیسہ بیت کنت؟ اے عیبے وَ نہ اِنت بلے ابرمی نزوری یے وَ الّم ءَ ھست۔
گڈسر ءَ گْوشگ ءِ ھساب ءَ یک لڑے پہ دگری ءِ زانگ ءَ:
جھلاوان : رکشان\سراوان(بلوچی مانا)
ہَلِّنگ : اَلّنگ(گِرگ)
ہُشَنگِنگ : اُشِنگِنگ
ہُف : اُف(ھُپ)
ہَرفِنگ\ہَفّنگ : ارفِنگ(زِیرگ)
ہیٹ : ایٹ(بُز)
ہُچّ : اُچّ(ھشتر)
ہَلّی : اُلّی(ھپس\اپس\ھسپ\اسپ)
دلگوش :- جھلاوان ءَ اُلّی ءِ مانا fungus اِنت۔
ہنداڑے : انداڑے(ھمد ءَ)
ہِلار : اِلار(ھُرماگ\ناہ)
ہُوکّم : اُوکم(ھُوک)
ہُنّنگ\ہُرِنگ : اُرِنگ(چارگ)
ہور : اور( ناھُن : لنکُک)
ہِیت : اِیت(گپ)
ہِڷ : اِڷ(تَپ)
ہَرَّنگ : اَرِّنگ(دِرّگ)
ہَرّہ : ارّہ( ھرّگ)
ہُورّہ : اُورّہ(گْرندگ)
ہیزک : اِیزک(ھیزک)
ہَڈّ : اَڈّ(ھڈ)
ہَل : اَل(مُشک)
ہَڑ\ہَڑی : اَڑ\اَڑی(ھَڑ)
ہَو : اَو(ھَو)
ہاں جْوان : آ جْوان (ھَو بلے)
ہان : آن(ھَو)
شَہر : شار
کَہر(قہر) : کار
پَہوال : پاوال(پھوال)
چِہرہ : چیرہ
ہیل : ایل
جہلاوان ءَ “ہیل” ءُ “ایل” دو جتائیں گال انت۔
مِہر : میر(مےر)
تَہہ : تا(تہ)
تہارمہ : تارمہ(تھارمگ)
مَہالَو : مالَو(مھالہ)
وَہر : وار(مادگیں دلوت ءِ دیم ءَ آیگ)
ہتم : اتم(ھتم)
پَہلُو : پالُو(پالُوگ)
ساہ : سا(ساہ)
ساہدار\سہدار : سادار(ساھدار)
ہَلہ : اَلہ(بلے)
ہر گِڑا : ار گِڑا(ھر چیز)
ءُ دگہ دگہ۔