بےسیمسرین ءُ سیمسریں رنگال ءِ دگری(اولی بھر)
بےسیمسرین ءُ سیمسریں رنگال ءِ دگری(اولی بھر)
Difference of Indefinite and Definite adjective(1st Part)
اکرم اَمل
من نہ زاناں کہ واجہ یاکُوب ھوتی ءِ ھال داتگیں اے سئے گالبند(رنگال، بےسیمسریں ءُ سیمسریں) انگریزی Adjective, Indefinite ءُ Definite ءِ لوٹ ءَ سرجم کن اَنت یا کہ انّاں بلے چر ایشاں ابید دگہ راہ نیست اَت پہ من۔ھیر من چہ زبان زانت، گالبند زانت ءُ گالبندساچاں دزبندی کن آں کہ اگاں پر ایشاں چدو پیسر گالبند ساچینَگ بیتگ اَنت یا کہ ھست اَنت ءُ من نہ دیستگ، نہ ونتگ ءُ نہ اِش کتگ گُڑا من ءَ بہ بکش اِت۔یا کہ اگاں رد اَنت ھم من گوں شمئے کمک ءَ پہ ایشانی راست کنَگ جاڑی آں۔
بےسیمسریں ءُ سیمسریں رنگال چے اَنت؟ بےسمیسریں رنگال ھما رنگال اِنت کہ ھاس مہ بیت لسّینے بہ بیت یا کہ آئی ءِ ھما رنگ تچک مہ بنت۔آئی ءِ ھِچّیں سیم ءُ ھدے مہ بیت کہ ما پیسلہ بہ کن ایں آئی ءِ بابت ءَ۔ماں انگریزی ءَ پر ئِے a/an کارمرد بیت ءُ اے تھنا پہ نامگال انّاں بلکیں پہ بےسیمسریں رنگالاں(Indefinite Adjective) ءَ ھم کیت اِنت، وھدے کہ سیمسریں رنگال ھما اِنت کہ یک سیمے تہ ءَ بہ بیت، ھاس بہ بیت۔ما گْوشت بہ کن ایں کہ اے ھما رنگال اِنت کہ ما آئی ءِ بابت ءَ چیزُکے زان ایں۔ما انگریزی ءَ پر ئِے The ءِ گال کیت اِنت ءُ تازی ءَ “اَل”۔
انگریزی The پہ سیمسریں نامگال ءُ رنگالاں ھم کیت اِنت۔
بلے ماں براھوئی ءَ پہ نامگال ءَ اے وڑیں ھچ گالے نیست نامگال ءِ جِند ءِ دروشم ھاس اِنت ءُ اگاں گون ئِے “ئس\س” لِچّینَگ بہ بیت چہ ھاس ءَ لس ءِ تہ ءَ ترّین ایت ئِے۔ھنچش کہ بلوچی ءَ “ے” ءِ پدوند نامگالے ءَ چہ ھاس ءَ لس کنت چُش کہ “مردک اتک؟” چہ اے گالرد ءَ ھمے زانگ بیت کہ چہ کس ءَ اے جُست کنگ بیتگ آ چہ اے چیز ءَ سرپد اِنت کہ جست کنوک کجام “مردک” ءِ بابت ءَ جُست ءَ اِنت۔ بزاں “مردک اتک؟” ءِ تہ ءَ گال “مردک” یک ھاسیں یا پجّاروکیں نامگالے اِنت۔اگاں آئی ءِ جُست اے وڑ بہ بیت “مردکے اتک؟” ایشی ءِ تہ ءَ “مردکے” لسّیں نامگالے اِنت۔بزاں “ے” ءِ پدوند تھنا پہ “یک” ءَ اناں بلکہ پہ لس نامگال(Common noun) ءَ ھم کارمرز بیت۔پارسی زبان ءَ ھم ھنچش اِنت(اے “ے” چہ “یک” ءَ دراتکگ)۔
اے گپ ھم دلگوش کنگی اِنت کہ ماں بلوچی تھنا پہ نامگالاں ھمے وڑ بیت ءُ رنگالانی Indefinite ءُ Definite دوئیں یک اَنت ءُ ایشی ءِ پدوند تھنا ēn/ēñ- اِنت۔
بلے ماں براھوئی ءَ Definite ءِ پدوند ā- اِنت ءُ Indefinite ءِ ō- اِنت۔
پہ درور:
تئی وشّیں\وشّین گپاں منی دل ءَ بُرت(نا “ہنینا” ہیتاک کنا اُست ئے دَریر)۔
تئی وشّیں گپ اَنت(نا “ہنینو” ہیت ءُ)-
بزاں ماں براھوئی ءَ “ہنینا” یک سیمسریں(Definite) رنگالے اِنت ءُ “ہنینو” یک بےسیمسریں(Indefinite) رنگالے اِنت۔
ماں براھوئی ءَ پہ لس نامگال یا کہ یَکّ ءَ as- ءِ پدوند کارمرز بیت کہ چہ براھوئی اولی شُمار اَسِٹّ(asiṭṭ) ءَ دراتکگ۔
بلے نبیسگی رھبند ءَ ایشی ءَ ھوار نبیسگ راست بیت پہ چے کہ وھدے آجوئیں مارفیم یک مْیانوند ءُ پدوندے جوڑ بہ بیت آئی ءِ آجوئی نہ مان ایت۔ بلے ایشی ءِ اے رھبند دنیگا ماں براھوئی نبیسگ ءَ رواج نہ گپتگ ءُ مردم دلگوش کنَگ ءَ تیار ھم نہ اَنت۔چش کہ ہیتَس(گپّے) بلے ماں براھوئی ءَ ایشی ءَ “ہیت ئس” نبیس اَنت ءُ لھتے مردم “ہیت اس” ۔ نستلیک نبیسگی رھبند ءِ ھساب ءَ دوئیں رد اَنت۔ ایشی ءِ واست ءَ ھما رھبند کہ منی زانت ءَ راست اَنت، ایش اَنت:
1۔اولی رھبند
ھما نامگال\رنگال کہ گُڈّی آب اِش جْوانابے بہ بیت، یک\لس نامگال اِش اے وڑ بہ بنت : ہیت+س= ہیتَس(گپے)، بَندَغ+س=بندَغَس(مردمے)، کتاب+س= کتابس(نبیکے\وانَگی یے\نَسکے)، خَن+س= خَنَس(چمّے)، کاُٹم+س = کاٹُمَس(سَرے)۔
2۔ دومی رھبند
ھما نامگال\رنگال کہ گُڈی آب اِش گْونڈکشابے بزاں زبر، زیر، پیش یا کہ a, i, u بہ بیت۔چوناھاں ماں براھوئی اے وڑیں گالے نہ رس ایت کہ گُڈی توار اِش i یا u بہ بیت بلے ڈِپتانگانی(Diphthongs) تہ ءَ رس ایت۔ھو بلے اے رنگیں گال باز اَنت کہ گڈی توار اِش a بہ بیت پہ درور :آنہہ\آخہ، لُمّہ، باوہ، پِیرہ، تاتہ، اُزبہ، چیدہ، مودہ، شَنزہ، کُوکارہ، جُمبارہ، دُوشہ۔ایشانی گڈی “ہ” بندر ءَ “ھا” یے نہ اِنت بلکیں یک سُرینوکے(زبر،زیر،پیشے) اِنت۔
ایشانی لس نامگال\یک نبیسگ ءَ اے وڑ بہ بنت: آنہہ ئس\آخہ ئس، لُمّہ ئس(ماتے)، باوہ ئس(پِتّے)، پیرہ ئس(پِیرُکے)، آنہہ ئس\آخہ ئس ءُ دگہ دگہ۔بلے وانَگ ءَ بازیں مردم “آنہہ ئَس\آخہ ئَس، لُمَّ+ئَس، باوَ+ئَس، پیرَ+ئَس” ھم وان اَنت اِش البت لس گالتوار اِش اے وڑ بنت “آں+ہَس \ آ+خَس، لُمَّسْ، باوَس، پِیرَس، ءُ دگہ دگہ۔گالتوار وَ گْوشوکانی سر ءَ اِنت بلے نبیسگ ءَ جِتا جِتا کنَگ الّمی اِنت کہ بازیں گالانی دروشم بدل بِیت۔چُتور بدل بیت؟
چُش کہ اگاں ما “پِیرَس” بہ نبیس ایں اے زانگ نہ بیت کہ اے گال “پیرہ” ءِ یک\لس نامگال اِنت یا کہ “پِیر” ءِ۔اے رنگیں دگہ ھم باز گال ھست اَنت۔پِیر ءِ یک “پیرَس” نبیسگ بہ بیت۔بزاں اولی رھبند ءِ لڑ ءَ بہ بیت۔
پر چے “لمہ اَس” اِنّاں ءُ پہ چے “لمہ ئس”(چُش کہ لھتے ماھتاک ءُ ھالتانی تہ ءَ گِندگ ءَ کیت)؟
ایشی ءِ سَوب ایش اِنت کہ “اَس” براھوئی “انّنگ\اَرِنگ” ءِ گْوستگال اِنت ءُ کمکّارگالے ھم۔دومی ایش کہ یکی\لس نامگالی پدوند یک سرجمیں یا آجوئیں مارفیمے(Morpheme) نہ بیت کہ جِتا نبیسگ بہ بیت۔ایشی ءَ “ئس” نبیسگ ءِ مانا اِد ءَ ایش اِنت کہ اے گپ تچک بہ بیت کہ اے گال یک آجوئیں گالے نہ اِنت ءُ بند مارفیمے(A Bound morpheme) اِنت ءُ “ئ” نستلیک ءَ بندات ءَ اتک نہ کنت بلے واجکارانی نز ءَ براھوئی “اَنِّنگ\ارِنگ” ءَ “ئَنِّنگ\ئرِنگ” نبیسگی اِنت ءُ ایشی ءِ گوست ءِ بُن(Stem) “ئَس” بیت۔ لاحول و لا…… وترسری ءُ وترھی ءِ ھم یک کچ ءُ کساسے بیت…..!
یک ءِ پدوند نستلیک ءَ ھوار نبیسگ بیت چش کہ پارسی ءُ بلوچی ءَ پہ یک ءَ “ے” ھوار نبیسگ بیت جِتا اِنّاں۔ “مردم ے” کس نبشتہ نہ کنت۔منی اے گالرد ءِ وانَگ ءَ رند ھما مردم ھم الّم ءَ ایراد کن اَنت کہ “تو چہ پارسی ءُ بلوچی ءَ پر چے درور داتگ؟”، کہ جِند اِش بلوچی ھما گالبنداں شپ ءُ روچ ماں براھوئی ءَ کار ایت کارمرز کنت کہ آ ھچ وڑ ءَ ماں براھوئی ءَ کارمرز نہ بیتگ اَنت نہ بنت ءُ گوں براھوئی تب ءَ ھم نہ اَنت۔پدا گپ ایش کہ من پارسی ءُ بلوچی ءِ درور اے واست ءَ داتگ کہ من ءَ نستلیک ءِ درور دیگی اَت۔نستلیک ءِ جِند ءِ یک لوٹے اِنت۔
لھتے الّم ءَ ھمے گْوش ایت کہ “زاناں اے الّمی اِنت کہ ما براھوئی رھبند ءِ واست ءَ دگہ زباناں بہ چار ایں؟” جی ھَو الّمی اِنت کہ تئی کارمرز کُتگیں نبیسگی رھبند(نستلیک) تئی جند ءَ نہ ساچ اِتگ، اگاں ترا زِیرگی اِنت گُڑا جِند ئِے لوٹ ءُ رھبنداں ھم بہ چار وتسری ءُ وترھی مہ کن کہ اے یک نازانتی ءُ ناسرپدی یے شمار بیت۔
“اَس” یک آجوئیں مارفیمے ھم ھست ءُ کمکّارگالے ھساب ءَ باؤنڈ مارفیمے ھم۔منی نز ءَ ایشی ءَ ماں کارگال(Verb) ءَ ھوار نبیسگی اِنت ءُ نامگال\پنّامگال\رنگال ءَ رند جِتا۔چُش کہ “او کنا ایلم اَس ہرا نے تون مِلّاسَس”( آ منی برات اَت کہ گوں تو مِل اِتگ اَت”)۔
ماں کارگال ءَ پر چے ھوار؟ ھمے واست ءَ کہ جِتا نبیسگ ءَ کارگال دْراج ھم بیت ءُ بےبراہ ھم۔چش کہ “بَسّ اُٹ” اتک آں۔بلے بسُّٹ گْونڈ ھم بیت ءُ چہ “بس اُٹ” ءَ براھدار ھم۔ھیر اے یک جتائیں جیڑھے اِنت۔
“او کنا ایلم اَس(آ منی برات اَت)” ءِ تہ ءَ “اَس” یک آجوئیں مارفیمے اِنت کہ وت کارگال ءِ جاہ ءَ ھم کار کنَگ ءَ اِنت بلے ”مِلّاسَس(مَلّاس+اَس)” ءِ تہ ءَ یک کمکّارگالے اِنت کہ براھوئی نستلیک ءَ ایشی ءِ جِتا نبیسگ ڈولدار نہ اِنت بلے رد ھم نہ اِنت۔ھیر، روان کن ایں پہ دیم ءَ۔
ھما گال کہ گُڈی آب اِش اے وڑ بہ بیت:
a+i=ai
چوں نبیسگ بہ بنت؟ لس مردم ایشانی ھواری ءَ “ے” پھم اَنت ءُ چر ایشی ءَ پیسریں آب ءِ سر ءَ زبرے دے اَنت کہ ھجبر راست بیت نہ کنت۔پہ چے کہ اے دو گْونڈکشابانی ھواری(cluster) اِنت۔براھوئی گال bai بزاں “کاہ” ءَ چوں نبیسگی اِنت؟ آھانی نز ءَ “بَے” نبیسگی اِنت بلے من ایشی ءَ رد پھم آں۔منی نز ءَ اگاں ڈِفتانگ aē بوتیں گڑا پہ زبر جنَگ ءِ جیڑہ ءِ گیشنَگ ءَ “بئے” بُوت کُت بلے ai ھجبر “اَے” ءِ توار نہ دنت۔ منی نز ءَ bai ءِ نستلیک ءَ “بئہ” بوھگی اِنت ءُ ایشی ءِ یک یا کہ لس نامگال “بئہ ئس” ءُ باز ءَ “بئک”۔ ھمے رنگیں دگہ ھرچی گالے بہ بیت ھنچش نبیسگ بہ بیت۔
3۔سیمی رھبند
ھما نامگال\رنگال کہ گڈی آب اِش دراج کشّاب “آ، اُو،او، ای، اے” یا کہ ā, ū, ō, ī, ē بہ بنت ایشانی یک ءِ نبیسگ ءِ دو رھبند اَنت۔
(ا) ھما گال کہ دو آبیگ اَنت چش کہ: با(دپ)، ہَو، خو، ڈو، سی، دُو، سُو، بے(واد) ءُ دگہ دگہ، ایشانی یک اے وڑ بہ بیت: بائس، ہَوئس، خوئس، ڈُوئس، سیئس، دُوئس، سُوئس، بیئس(ایشانی گالتوار ھم بائَس ، ہوئَس، خوئَس، ڈوئَس، سِیئَس، دُوئَس، بیئَس” اَنت “باس، ہَوس،خوس، ڈوس، سِیس، دُوس، بیس” اِنّاں)۔
(ب) ھما گال کہ گیشابیگ اَنت چش کہ ہوکا، کاکا، جیجا، موٹو، خاخو، تافُو، ماڑی، بِروی\بروے، تُوبے ءُ دگہ دگہ۔ایشانی یک\لس نامگال اے وڑ بہ بنت: ہوکاس، کاکاس، جیجاس،موٹوس، خاخوس، تافُوس، ماڑیس، بِرویس، تُوبیس(لسّ گالتوار اِش نبیسگی رھبند ءَ اَنت بلے اگاں شاعر بِہ لوٹ اَنت ایشاناں پہ سَنگ “ہوکا+ئَس، کاکائَس، جیجائَس، موٹوئَس، خاخوئَس، تافُوئَس، بِرویئَس، توبیئَس ” ھم گِپت کن اَنت اِش کہ اے گال اے وڑ ءَ کارمرز ھم بنت ءُ مانا اِش بدل ھم نہ بیت بلے نبیسگی رھبند ءَ انّاں)۔
اے گپانی گوں سرھال یا کہ بنگپ ءَ رھوت نیست اِنت بلے پہ سرھال ءِ دربرگ ءَ الّمی ات اَنت۔اے نبشتانک سک دراج بُوت پمشکا من لوٹ آں اد ءَ ھلاس بہ بیت ءُ دومی بھرے ئِے ھم بئیت کہ تنیگا گالوارینکی دگری ءِ پھنات تُنّگ اِنت)