چاچانی دموکہ بندیں زبان
نبشتہ کار: ڈاکٹر غفور شاد
بنیادمءِ زبان وتی تہءَ وت سک باز پُر پیچ اِنت۔ بلے زبان ھردیں وتی درانگاز یءَ ازمی رنگءَ کنت آ چہ لس زبانءِ آتراپءُ ابیلاں درکیئت ۔ زبان ، کہ درانگازی ءِ ساچشتی دروْشمے زوریت، گُڑا آ وتی دیمءِ مردماں چو جلّکی چکرین اِیت ءُ چھرءُ چیدگ، شبینءُ گوناپانی تابءُ ریسیں راھاں پِرّین ایت، کہ اوُدا ھُمک اوسپان دگہ ھزار شاھیں منزلانی ڈسءُ نشون ءَ دئینت۔ ساچشتی زبانےءِ پّریچگءَ ھپت درءُ ھپتاد کوھانی گْوزاینگءَپد ھم مردم آزمانءِ پدانک بندگءَ سوبین نہ بنت۔
دنیاءِ ھرزبانءِ ماڑیءِ بُن ھِشت گال انت۔گال وتی ربیدگ ءُ روایتانی زماندار انت۔ ھر زبان ءِ گال چہ وتی جندءِ ربیئتاں وتی بزانتداریءِ سپرءَ درکپ اَنت ۔ ھر گال وتی جندءِ دودمانءِ درانگاز یءَ کن انت۔ گال وھدے چہ ساچشتی زبان ءُ بیانءِ برکتءَ چھر ،چیدگ ،شُبین،گوناپءُ زیبائیءِ ایندگہ دْروشمانی درشانیءَ پیچدارءُ پُرپیچ بنت ،ایشانی پُرپیچی ءُ بازبزانتیءِ پُشتءَ ھما زبانءِ دودمانی چاگرد اِنت ،کہ چہ ھمودا اے بزانتدارءُ ماناہ ساز بنت۔
چوناہءَ ساچشتی زبان مُدام سِترءُموجری ءِجمبراں تُْروہ اِتگ۔بلے ساچشتءِ لہتیں تھر انچین اَنت ، کہ آ وتی درنگءَزیءَ بیدے پوشیدگی ءُ سرپوشی ءَ کُت نہ کن انت ۔ پوشیدگی ءُ سرپوشی ھر کُجا کہ بیت بزان کہ اُودا بزانت ءُ ماناہ ءِ بےگوازیں زرے موجود اِنت۔ چاچ ءِ ازم چہ ھمیشاں یکے ۔ چاچءِ زبان چھر ءُ سرپوشیں زبانے ۔چاچ یا چھرے بیت یا وَ چھر گْرنچے۔چاچ لس دروشمءِ درانگاز ی ے نہ اِنت۔چاچءِ درشان ءِ مستریں لوٹ ھمیش انت ، کہ آ وتی تچکیں پجارءَ چیر بہ دنت ۔ پُر پیچ ءُ ریسداریں رنگےءَ درانگاز بہ بیت۔گالانی یک انچیں دارءُ بندے بہ بیت کہ وانوک ءُ اشکنوکءِ سساءُ سماءَ باز پلواھاں بہ گردین ایت۔چاچءُ چیستان مدام پِرترّءُ مانترّیں دمکاں چہ گْوزانت۔پمیشکہ اشکنوک ءُ وانوک ھردیں بزانت شوھازیءَ درکپنت، آھانی زانت ءُ سسا یک جاہے ءُ یک ٹکءُ یک تکےءَ نہ اوشت ایت ۔آ برے یک بزانتے دلءَ جیڑ انت ۔چاچءِ زبانءَ ھمینچو پرریچان بئے دہ ھمینچو مانگیشان بئے۔ چاچءِ زبان وتی گوشداروکءِ سسا ءُ سماءَ برے یک بزانتےءِ نیمگا گردّین انت ۔اے کمال ھما گالانی اِنت کہ آ چہ گوناپ ءُ چھر آپ ءَ جانشود اَنت۔ یا چھر گرنچیں زرےءَ ایر بُک اَنت۔چاچ دنیاءِ زبانانی ساچشتی درانگازیءِ باز کوھن ءُ مشکل تریں تھراں چہ یکے۔
بلوچی زبانءِ پولوکءُ درجنوک ھردیں وتی کوھنیں لبزانکی گوھرانی پولگءُ شوھازگءَ درکپ اَنت،آ وتی چاچ ءُ چیستانانی ساچشتانی تابءُ ریس ءُ مارءُ پیچیں زبانءَ گوں الّم ڈیک ور اَنت۔چاچ بلوچی لبزانکءِ کْوھنتریں شئیری درشانے، اے درشان زیبائیں لبزانی کمائشت ءِ اجب رنگیں درانگازی ے:
آسکے ماں ھسارءَ دْرنگ اِنت
وتاّس ءَ جتہ پِرّینتگ
پنچ مرد ءَ چتہ گرینتگ
اگن کسے اے چاچ ءِ پیچدارءُ پوشیدگی ءُ سِترءُ موجریءِ نیمگءَ بہ جیڑ ایت داں ھُمک گال سِترءُ اندیمیءِ جمبراں پُچءَ گِپتگ۔ کس زانت نہ کنت ، کہ اے آسک چی ایت کہ ھساراں دْرنگ اِنت۔ اے گال وتاس انت؟ کہ وت آس اِنت؟ پنچ مرد چونیں مَرد انت۔ ؟ چہ کُجا اتکگ اَنت بِِلّے تُری اے چاچءَ” آسک”ءِ پدّری بزانت کُبل ئیگ اِنت ،”وتاس”ءِ بزانت کلیت ءُ پنچیں مردانی پدری بزانت دستءِ پنچیں موردانگانی اِنت۔بلے اگں کسے تہچاری ءُ تھماریءِ دوُر سریں راھانی مساپر بہ بیت ،داں اے چاچءِ دُرستیں مات گال ، بزاں آسک ،ھسار ،وتاس ءُ پنچیں مرد دگہ ھزاراں بزانت وتی ساھگءَ پناہ دئینت۔
ھمے رنگ ءَ جہلءِ داتگیں اے چاچانی چھری دْرشماں سئیل کن اِتءُ وتی زانتءِ کُمیتءَ سنج کن اِتءُ بزانتانی پُرپیچیں سپراں در بہ کپ اِت :
اولی شھرءَ آسے کپت
دومی شھرءَ ڈاہءُ شور
سیمی شھرءَ دُوتءُ کا
اے چاچ ءِ چھری زبانءَ دلگوش کن اِت ، سرجمیں زبان ابھام ءُ سرپوش اِنت ۔سادگیں لبزاناں انچیں وزمے کماتگ ءُ ردءُ بند داتگ کہ اے سئیں بندانی تھا ماناھانی جنگلے آباد کُتگ۔اےچاچ ءَ اولی شھر، دومی شھر ءُ پدا سیمی شھر ءِ گالءَ دلگوش گْور کن اِت۔ھر سئیں شھر ھچ زانگ نہ بنت کہ کجا انت، کئی شھر اَنت ، رد پہ رد اَنت یا دُور ءُ گِستا اَنت ۔ ؟ پدا شھرءِ جندءِ گالءِ مزن بزانتیءَ بچار اِت کہ یک شھرےءَ چے چے نہ بیت ،مُردم ، مارشت ، جزبگ ، بے مارگی، ناواھگی، ھمسائیگی ، ساھدار ، بے ساہ ، بیپار، گوازی ، دُزی دازی ، مھر ءُ مڑائی ، کھر ءُ جتائی ، کُڈک ، ماڑی ، شاہ ءُ گدائی کجام کردار اِنت کہ شھرءَ مہ گّواہ ایت۔ چوش ھم زانگ نہ بیت کہ آس پرچہ کپتگ ، کیئا مانداشتگ ؟ دوستےءَ کہ دشمنےءَ پدا آس اگن اولی شھرءَ کپتہ داں دومی شھرءَ پرچا ڈاہ ءُ شور اِنت ءُ سیمی شھرءَ پرچا دُوت ءُ کاہ اِنت۔اے یرسئیں شھرانی وت ماں وتی نزیکی چے اِنت۔ھمے مانگیشگیءَ پدا ” آس” ، “ڈاہ ءُ شور “ءُ “دُوت ءُ کاہ”ءِ لبزانی سْیادیءَ بچار ، ھمودا کہ آس کپیت ڈاہ ءُ شور بیت ھمودا کہ آس ءُ ڈاہ شور بیت اودا دُوت ءُ کاہ ھم الم بیت۔بلے پدا جیڑگانی واگاں دگہ نیمگےءَ ترین ایت کہ راستے ھمودا آس کپیت کوکار ءُ سلوات ءُ لُوڑ ءُ آنڈاھور بیت بلےچوشیں جاور یکیں وھدءَ یکیں جاہءَ ودی بنت۔ اِدا وَ جاور یکسر مَٹ اَنت آس اولی شھرءَ کپتگ، ڈاہ شور دومی شھرءَ اِنت ءُ دوت ءُ کاہ سیمی شھرءَ ۔پدا چوش ھم زانگ نہ بیت کہ اے شھرانی میانءِ سْیادی چی اَنت مھرءِ سْیادی ے یا کھرءِ ، پرچا ھر دو رنگءَ چوشیں جاوراں آس ءَ پد ڈاہ ءُ شور ءُ دُوت ءُ کاہ ودی بوت کنت۔
بانور چہ کُلءَ درکپیت
کُلیں جھان رژناہ بیت
ادا اے چاچ ءِ ” بانور”ءِ گال مَرتءُ مار کرز ایت ۔ اے بانور آجوئیءِ وشیں روچ اَنت، زانشءُ علم اِنت، گِروک ءُ بجلی اِنت ،امنءُ ایمنی اِنت، وشھالی ءُ آسراتی اِنت، ھمپتی ءُ تپاکی اِنت۔۔۔۔۔چی اِنت ھمے بانور۔؟ کہ چہ آئیءِ آھگءَ یک گیدی ے رژنا بیت ، ادا وھدے “کلیں جھان”ءِ گال کئیت، اے گال ” بانور”ءَ چہ شکسی آپءُ آپبند ءُ شھار ءُ سیمسراں چہ مستریں چیزے جوڑ کنت ۔بانورءِ گال ءِ شھارءِ تھا یک جھانی ءُ میان استمانی شاھیگانی ے کار ایت، ادا بانور ایوکءَ شرنگءُ زیبائیں پری دروشمے نہ بیت ،بلکیں اے گال بُرز داتگیں توامیں پجارءُ گیشواریاں ابید ھم دگہ بازیں بزانت ءُ ماناہ وتی اندر ءَ جاہ دیگءُ نوکیں بزانتداریءِ زور ءُ واک ءَ داریت۔
پری ے پاد کئیت وابءَ
بندایت شیشمءَ کریابءَ
نگداں ایر کنت باپارءَ
ولداں بھر کنت بازارءَ
نوں اے چاچءِ زیبائیءِ ھمرائیءَ ایشیءِ چھرءُ چیدگی زبان ءَ بہ جیڑ اِت پری ے واب ءَ پاد کئیت ءُ آئیءِ پاد آھگءَ شیشمے کریاب بیت، نگداں پہ باپارءَ ایر کنت ءُ ولداں بازارءَ بھر کنت۔ ادا پری، شیشم ، نگد ءُ ولدءِ گال پہ وتی وانوکءُ گوشداروکاں ھزاراں ٹِک ، نشان ،جست ءُ پُرس پشت گیج اَنت۔ ھمودا کہ نشان ءُ ٹک ءُ جُست ءُ نشان است اودا پوشیدگی ءُ سرپوشی الم بیت ھما کہ لبزءُ گال ستر ءُ موجر بنت ءُ اودا ماناہ ءُ بزانتانی لشکرے درّیچیت ۔اے باز دروشمیں گالانی ھزار بزانتی ءَ ھر کس بھمان ایتءُ ھیران بیت ۔اے گال انچیں وڑ ءُ وزمے ءَ کماتگ اَنت کہ ھر وانوکءَ بزانتانی ھزار کشکیں منزلے ءَ سرکن اَنت ۔ اے گالاں گوں ھپرنگیں بزانتاں ، چو نہ سِد ءُ نہ کٹوکیں تئیلےءِ پالیچاں پرّیساں بو ،مانگیشان بو ، پدا پرّیساں بوءُ پدا مانگیشان بو۔
چیزے دیستگوں سبزا رنگ
بززںں جاگھاں بوتہ دْرنگ
آواز ئِے وش چوکہ چنگ
اے چاچانی ساچکارانی مستریں کمال گالانی کماہگ ءُ ایرآرگ ءِ ھمرائیءَ آھانی بےدروریں گیچین ئیگ اِنت ۔اے برزءِ چاچءَ بچار اِت ۔ایشیءِ سربندءِ سری گال “چیز” اِنت ءُ گُڈی بندءِ اول گال “آواز” اِنت ۔”چیز ” ءِ گال گیشر پہ بے ساہءَ کارمرز بیت پمیشکہ مردمانی پگرءَ پہ بزانت سازیءَ باز جانباں بارت کہ اے سبزا رنگیں چیز چے بوت کنت ، کہ اے جہل نہ نندایتءُ بُرزیں جاگھاں دْرنگ اِنت۔ پدا اے “دْرنگ”ءِ گال ھم اجب ماناہ داریں گالے، لونجان بوھگءِ بزانتءَ دئیگءَ اِنت، اوشتگ ءُ جلگءِ ھم ماناہ سازگءَ اِنت ءُ لوگ، کدو ءُ کُڈکءِ ھم بزانتءَ درشان کنگءَ اِِنت۔ ادا “آواز “ءِ گالءَ ھم اجب مانگیشگی ے ودی کُتگ، کہ اے آواز ساھدارےءِ ئیگ اِنت یا بے ساھے ءِ پدا آوازءِ چو چنگءَ وش بوھگءِ شبین پگرءِ کمیت ءَ پہ بزانت ءُ ماناہ ءَ برے یک نیمگے ءُ برے یک جانبے بارت کہ اے “چیز ” چے چیزے کہ بُرزیں جاگہے “درنگ” اِنت، باریں اے دْرنگجاہ ، ھسارے ، گْواتگرے یا دوکانیں گْورے ھچ زانگ نہ بیت۔ءُ “آواز ” کئی آواز اِنت ، چونیں آواز ایت کہ چو چنگ ءَ پُرزیمر ءُ وش الھان اِنت۔
بُرزءِ اے چاچانی پدّری بزانت ءُ ماناہ تُری ھرچی بہ بنت بلے اے چاچانی گال کہ ھما رنگءَ کماہگ بوتگ اَنت ایشانی سرجمیں زبان پوشیدگی ءُ چھر ئیگ اِنت۔
چوناھا ساچشتی زبان تُری شئیری رنگءَ بہ بیت یا ردانکی دْروشمءَ آئی ءِ کارمرز ی زیبائیں رنگےءَ بیت۔اے زیبائیءِ تھا چھر ،شببین،چیدگ ،گوناپءُزبان زیبائی ءِ ایندگہ بازیں دروشمءُ ھنُرکاری جاہے نہ جاہے ءُ وڑے نہ وڑےءَ کارمرز بنت ،اگن مہ بنت گُڑا بزان کہ ساچشت وتی ساچشتی کدر ءُ کمیتءَ ببا دنت۔
چاچ ساچشتی زبانءِ ھما تھر اِنت کہ آئیءِ کارمرز ی ءِ اولی لوٹ ھمیش اِنت کہ آئیءِ زبان موجریں رنگےءَ کار گرگ بہ بیت ءُ تل تل ءُ سرپوشیں دروشمءَ بہ درانگاز گ بہ بیت۔پمیشکہ چاچ، ازم درانگازی ءِ پِرپیچ ءُ مشکل تریں تھر اِنت کہ ایشیءِ کلاتءُ ماڑی ءِ چھاریں پلوھاں چھرءُ چیدگانی دموکہ بستگیں سپاہی مدام چاڑِکّہ ءُ تیارءَ اوشتاتگ اَنت۔
بلوچی سرزبانی لبزانک بلوچ ءِ لبزانکی روایتانی بُن ھِشت اِنت۔مئے پیریناں زبان زیبائیءِ گران ءُ پُرپیچیں دروشمءُ رنگءَنی کارمرز یءَ پہ دل نہ رنجینتگ۔ اے انگرتگیں گالانی واھُنداں پہ وتی آوکیں پدریچاں بے کساسیں مڈّی یل داتگ ءُ چہ ادا رپتگ اَنت۔ اے نوں مئے نگدی ذمہ واری اِنت کہ ما وتی اے گوھریں لالانی بِستار ءُ ارزشتاں چہ بیگانگ مہ بیں ءُ وت پجارءُ وت شناسیءَ دگرانی دردپاں چمدارءُ سوالیگ مہ بیں ءُ وتی جندءِ رنگءَ دگرانی آدینکاں مہ شوھازیں ۔