محمد امیریءِ نوکتریں رجانک: سلوچءِ ھورکیں جاہ۔ نبشتہ کار: ڈاکٹر رحیم مہر
محمد امیریءِ نوکتریں رجانک: سلوچءِ ھورکیں جاہ
رحیم مہر بلوچ
بلوچیءَ فکشن ءِ ( گدار) رجانکءِ ربیت چو کوھن نہ انت ، بلے 2010 ءَ پد اے ربیت جْوانیءَ دیمروی سیمسران گوزان انت ءُ داں انوگءَ دنیا جھانءِ بازیں نامداریں نبشتہ کارانی گدار بلوچیءَ رجینگ بوتگ انت۔ بلوچیءَ سورس لینگویجءَ رجینگءِ ربیت سک نزور انت گیشتر دومی ءُ سیمی زبانءِ منّتءَ اے کرد برجاہ منتگ۔ چیزے مدت بیت کہ چہ روکپتی بلوچستانءَ رجانکاریءِ جْوانیں مئیلے سرکشّان انت ءُ اے درگتءَ جْوانیں ھبر ایش انت کہ تچکءَ چہ فارسی زبانءَ رجینگ بوھگءَ انت ، چوشی سورس لینگویجءَ دیمءَ اتکگیں اکّر ءُ مواد تچکءَ بلوچیءَ بدل بوَگءَ انت ۔
گْوَستگیں شش ھپت سالاں چہ روکپتی بلوچستان ءَ بازیں رجانکی کتاب دیما اتکگ کہ ایشانی تہا شعر ءُ آزمانکی کتابانی پجیءَ بازیں گدار ھم ھوار انت ۔ اے درگتءَ چہ درستاں گیش کہ ھما نبشتہ کار رجینگ بوتگ آ محمود دولت آبادی انت ، دنیگہ آئیءِ چار گدار تچکءَ چہ فارسیءَ بلوچی گوناپ دئیگ بوتگ انت کہ اشانی تہا آئیءِ نامی ئیں گدار “کلیدر” (کہ دہ بنبندانی تہا انت) واجہ واحد بخش بادپا(ھدامرزی) ءَ بلوچی گوناپ داتگ انت ، دنیگہ دو بنبند چاپ ءُ شنگ بوتگ۔ ایشیءَ ابید ’’بلوچءَ گوں نیادے‘‘ ماجد سپاھیان ءَ رجانک کرتگ ۔ آئیءِ دو نامی ئیں گدار” بابا سبحانءِ کسہ “ءُ پرے زوتءَ ” سلوچءِ ھورکیں جاہ “محمد امیریءَ بلوچیءَ بدل کرتگ انت۔ امیریءَ منصور علی مرادیءِ گدار” تھار ماہ” ھم بلوچی گوناپ داتگ۔ چوشی چارگ بہ بیت تہ بلوچیءَ فکشنءِ رجانکءَ امیریءَ کسانیں مدتےءَ پہ وت گچینی ھندے ٹھینتگ ۔
محمود دولت آبادی فارسی نوکیں لبزانکءَ فکشنءِ مزنیں ناماں شمار بیت ، آئیءِ نامداریءِ سوب دہ بنبندانی تہا آئیءِ نبشتگیں گدار” کلیدر” انت۔ آئیءِ دگہ نامی ئیں گدارے”کانونیل” ایران ءُ عراقءِ جنگءِ پژدرءَ نویسگ بوتگ کہ اے گدارءِ سرا ماں ایرانءَ بندش ھم جنگ بوتگ ، اے گدار اولی وار ماں جرمنءَ چاپ بوتگ ءُ پدا ماں برطانیہءَ شنگ بوتگ۔ محمود ءِ سْیادی گوں جہلی ڈلءِ تبکءَ ات، آئیءِ پت کوش دوچے ات، آئیءَ وت ھم کسان عمرےءَ دھقان کاری کرتگ ات۔ چوشی آئیءَ لس مہلوک ءُ آیانی زند کنگءِ وڑ ءُ ڈول چمء وت دیست انت، ھمے سوب انت کہ آئیءِ گدارانی بنگپ گیشتر کوچگی زندءِ ھما ڈل ءُ تبکاں چاگرد کن انت کہ پہ وار ءُ بزگی زندءِ روچاں تیلانک دیئنت، آئیءِ اسلوب ، زبان ءُ بْیان ھم السی ءُ کوچگی انت۔لیری لوتھرءِ گوشگءِ ردءَ دولت آبادیءَ فارسی گیدی ربیت زپت بوتگ، آئیءَ ورنائیءَ ماں وانگجاہاں نہ ونتگ بلکیں آئیءِ ھیلکاریءِ مستریں وسیلگ فارسیءِ گیدی ءُ اھدی شئیری ءُ ردانکی ربیت بوتگ انت۔(ان ایرانین اسٹوری ٹیلرز پرسنل ریوولوشن،لیری لوتھر، نیویارک، جولائی۔2012)
سلوچءِ ھورکیں جاہءِ کسہ ءُ پلاٹ، کارست ءُ تھیمءِ بنی ھیال آئیءَ ھما وھدی ٹہینت ءُ ردءُ بند دات انت وھدے آ ماں شاہءِ زمانگءَ ساواکءَ دزگیر کرت ءُ بندی کرت۔ آ بندرءَ آشوبی پگرےءِ واھند ات، ھمے زندانیءِ میانءَ آئیءَ وتی ھمے گدارءِ پلاٹ ءُ کسہ ردءُ بند دات انت، آجوئیءَ پد آئیءَ اے گدار ایوک ھپتاد روچانی تہا نبشتہ کرتگ۔ آئیءِ اے اولی گدار انت کہ ماں انگریزیءَ کامران رستگارءَ 2007ءَ رجینتگ ءُ 2008 ءِ جْوانیں رجانکی کتابانی دادءَ پہ نامینگ ھم بوتگ۔
اے گدار 1960 ءِ زمانگءِ ایرانی کوچگی زندءِ انچیں چاگردےءِ جھگیریءَ کنت کہ اودءِ گیشتر مردم شُد ءُ گُژن ءُ عزابیں زندءَ چہ رکھگءِ ھاترا شہرانی نیمگءَ لڈ ءُ بوج کنگءَ انت۔ اے گدارءِ بنی کارست مرگان نامیں شیرزالے کہ آئیءِ مرد سلوچ پہ بےتواری وتی ھند ءُ میتگءَ لڈاتگ ءُ شہرانی نیمگءَ شتگ، مرگان گوں دوئیں کسانیں بچ ءُ جنکوءَ زندءِ عزابیں روچانی تیلانک دئیگءَ پہ ایوکی پشت کپتگ۔ سرجمیں گدار ھمے کہولءِ آتراپءَ چکرایت، کوچگءَ آبادیں ایندگہ کارستءُ کردارانی کمکءَ گدارءِ اندرءَ کوچگءِ جاور ءُ مردمانی تب ءُ رویہ پدر ءُ آشکار کنگ بوتگ انت۔ اے گدارءَ لس اُلسی زبانے کارمرد کنگ بوتگ، لبز ءُ محاورگ ھرروچی گپ ءُ ترانی زبان ئیگ انت۔ اے گمجتی ءُ المیاتی گدار سرجمیں رنگءَ بنی آدمءِ بے وسی ءُ لاچاری، ریپکاریں مردمانی پندل ءُ دوپوستی ءُ ھستگاریں کہولانی ھرس ءُ ھوسءُ جوپہ ءُ لالچءَ پدر کنت۔
اے گدار بلوچیءَ ابید انگریزی، سویڈش، نارویجین ءَھم رجینگ بوتگ۔ بلوچی گوناپ ایشرا محمد امیریءَ داتگ کہ چہ ربیدان شنگکاریءِ نیمگءَ ھمے سال بزاں 2023 ءَ چاپ ءُ شنگ بوتگ۔ پنچ سد ءُ پنجاہ ءُ پنچ تاکدیمی اے گدار چار در ءُ بازیں بندانی تہا بہر ءُ بانگ کنگ بوتگ۔
روکپتی بلوچستانءَ رجانکءِ پڑءَ محمد امیری نوکیں نامے، آئیءَ دنیگہ سئے فارسی گدار بلوچی گوناپ داتگ انت، آئیءِ اولی رجانک محمود دولت آبادیءِ گدار “بابا سبحان ءِ کسہ” انت ، ھمے رنگءَ آئیءَ منصور علی مرادیءِ گدار “تھار ماہ ” ءِ سرھالءَ بلوچیءَ بدل کرتگ، آئیءِ نوکتریں گدار “سلوچءِ ھورکیں جاہ “انت۔ اگاں امیریءِ رجانکی گچینءِ سرا گپ بہ بیت تہ زانگ بیت کہ آئیءَ انچیں گدار پہ رجانکءَ گچین کرتگ انت کہ آیانی کسہ ءُ چاگرد، زید ءُ ندارگ سرجمءَ گوں بلوچءِ زندمانءِ چہرگءَ جن انت۔ سلوچءِ ھورکیں جاہ ءِ کسہ ءُ کارست ھم انچین انت کہ مردمءَ درامد سما نہ دیئنت۔اے کسہءِ ھلک ءُ میتگ ، زید ءُ ندارگ ، زند رھبند، کارست ءُ آیانی ھیل ءُ ھادت ءُ تب ءُ مئیل اچ مئے چاگردءَ دیری ندار انت۔
جوانیں رجانک ءَ پہ ھژدری انت کہ رجانکار ءَ ٹارگٹ لینگویج ءِ سر ءَ جْوانیں دزرسے بہ بیت، امیری ءِ رجانک ءِ وانگ ءَ آئی لبزامبار ءِ تچک ءَ سما کپ ایت ، آئی ءَ رجانک ءِ وھد ءَ بازیں انچیں بدل لبز گچین کرتگ ءُ کارمرد کرتگ اَنت کہ ھر روچی ئیں گپّ ءُ ترانی زبان ءَ گوشگ نہ بنت ۔ بازیں لبز انچیں اَنت کہ بلوچی ردانکی ءُ شعری لبزانک ءَ ایشانی کارمردی گواہ یا وَ گندگ نہ بیت یا باز کم کارمرد بوتگ اَنت ۔ چرے لبزاں بازیں انچین اَنت کہ بلوچی ءَ رد ءُ بند داتگیں لبز گنجاں ھم گندگ نہ بنت ۔ چرے کرد ءَ زانگ بیت کہ امیری ءَ وتی رجانک ءِ وھد ءَ زبان ءِ سر ءَ گچینی دلگوش داتگ ءُ اے ھم زانگ بیت کہ آ رجانکی کار ءَ انچو سر نہ گوازین ایت بلکیں گوں ھُب ءُ شوک ، ءُ جکانسری وتی کار ءَ سرجم ءُ برجم کنت ۔ اے درگت ءَ چہ , سلوچ ءِ ھورکیں جاہ، ءَ لھتیں انچیں متروک ءُ یلہ داتگیں لبزانی کارمردی درور جھل ءَ دیگ بیت ، تاں وانوک بزان اَنت کہ بلوچی ءِ وڑیں شاھگانیں زبانے ءَ وھدے جْوانیں رجانکارے کارکنت تہ آچون ساچشتی دروشم گیپت ۔
رگوشت : کہ سید گنج ءَ ایشی بزانت رگیں گوشت ‘muscles “دئیگ بوتگ ، رجانک ءِ میان ءَ اے داب ءَ نبشتاری دروشم گپتگ۔
’’ نے دلجمیں امبرے ھست اَت ءُ ناں ھم ڈڈّیں باھڑ ءُ دستے ، رگوشت ءُ ھڈئِے انگت ءَ آ کساس ءَ نہ اِت اَنت کہ چو ڈوک ءَ بہ بیت ‘‘ ( 48)
پُشیش: ماں سید گنج ءَ ایشی بزانت : لچّوک ، کاھے کہ گُداں پر لچّ ایت ، امیری ءَ اے رنگ ءَ کارمرد کُرتگ ۔ ’’ اے ھم من ءَ ھچ رنگ ءَ یل دیگ ءَ نہ اِنت ، شریں پشیشے ،ھاں ! (386)
دگہ لبزے ھست کہ نبشتاری دروشم ءَ باز کم گندگ کئیت ، گوڑ : کہ سکیں گوھرءَگوش انت ، امیری ءِگور ءَ اے رنگ ءَ دروشم گپتگ ’’ برے برے سْیاہ ترّاِت چیءَ کہ گوڑ ایر بندگ ءَ اَت برے آبستگ بیگ ءَ اَت، پمیشکا کہ سردی بر انگیز کُتگ اَت ‘‘ (78)
دگہ متروکیں لبزے ، آگاسی ، انت کہ ماں انگریزی ءُ اردو ءَ پہ ایشی ءَ بالکونی کارمرد بیت ۔ ’’ عبّاس آرام نشت نہ بوت ، آرام ئِے نشت نہ کتگ اَت پاد اَتک سرے آگاسی ءَ چہ ڈَنّ ءَ کُت ءُ جاک ءَ لگّ اِت‘‘(95)
’’ سُسُنڈ ‘‘کہ بالی مدگ ءِ چُکّ ءَ گْوش انت ، امیری ءَ چوش مانا دار کُرتگ ’’ ھاجرءِ ھچ نشانی ھم نیست اَنت ، عباس ڈن ءَ درکیت تندور ءِ کرّ ءُ واڑئِے چاراِت اَنت ، ھاجر اود ءَ نہ اَت، دمک ءَ ایر کپت ، دمک چیپّاں موری ءَ امبازاں گپتگ اَت ، سُسنڈے ءِ درگیجگ آ ھوں ماں چشیں سیہ شپے ءَ نہ بوتگیں گپے اَت ‘‘(ھمیش)
اردو ءِ لبز ’’مشہور ‘‘کہ انگریزیءَ Famous انت ،بلوچی ءَ گیشتریں مردم نامدار ءِ لبزءَ کارمرد کن اَنت، وھدیکہ ’’ھرکزان‘‘ءِ لبز ھم ھَست ، امیری ءِ گور ءَ اے متروکیں لبز چوش دروشم گپتگ
’’ عباس ءِ پیرک ھرکزانیں تندور دونے اَت کہ زندءِ گُڈّی روچاں پھک کُمپ ترّاِتگ اَت ‘‘( 97)
لبز’’ آسپارو ‘‘ کہ سید گنج ءَ ایشی ءِ بزانت، آس پیشّ کنوکیں مردم ، دیگ بوتگ ، امیری ءِ گْور ءَ ایشی کارمردی دروشم ءَبہ گند ات ’’ آئی ءِ پت ءَ مدام ھمے گپ جتگ اَت کہ عباس آسپارویے ،اگاں جنگلے مان بئیت گُڑا پھک سوچ ایت ءُ پُر ئِے کنت ‘‘ (ھمیش)
دگہ لبزے کہ ھر روچی گپ ءُ تران ءَ سک کارمرد بیت ، پہ کُچکّ ءِ شورینگ ءَ ’ اُشو ‘ ءِ لبز اِنت ۔ امیری ءِ گور ءَ وتی مانائی پھنات ءِ نسبت ءَ چوش دیما اتکگ ’’ ورنایاں پہ گوشکند ءُ کلاگ ءُ چیزے دست کپتگ اَت مسلم ءَ اُشو دارگ ءَ ات اَنت کہ وتی سیربھری ءَ چہ علی گناو ءَ بہ گپت ‘‘ (333)
ماں سید گنج ءَ پہ paralyze ءَ ’’ملش‘‘ ءِ لبز دیگ بوتگ کہ ایشی بزانت ’’ بے زند بوگ ، دست یا پاد ملش بوتگ۔ اے لبز نبشتاری دروشم ءَ کسّی گور ءَ گندگ نہ بوتگ وھدیکہ امیری ءِ گور ءَ چوش دیما اتکگ ’’ ھُدا ءَ چو وش نہ بیت ، آ ملش ءَ ھم ابید چہ ترا دگہ کس نیست ‘‘(215)
دگہ دو لبز ’’مونت ، ءُ ’’ کٹیٹا ‘‘ اَنت کہ ایش ھم متروک بوتگ اَنت ءُ نبشتاری دروشم ءَ گندگ نہ بنت ۔ مونت پہ بدرنگ ، ءُ کٹیٹا، پہ جنجال ءَ کارمرد بیت ، امیری ءِ گور ءَ چوش نبشتاری دروشم گپتگ اَنت ’’ علی گناو تری ھر چُنت چم کُٹّے بہ بوتّیں ، ابراو ءَ باور بیگ ءَ نہ اَت کہ چُشیں جاورے ءَ ، جنین ءِ چیر وتی ءَ ، ءُ مات ءِ سکرات ءَ ، پد ءَ مونتانی کش ءَ بہ نندایت ءُ جوّا بہ جنت ۔ آ صادق ءُ عباس ھم چو کٹیٹا ات اَنت ‘‘
امیری ءَ پہ وتی رجانک ءَ دگہ ھم چوشیں بازیں لبزیات کارمرد کتگ اَنت کہ ھر روچی ئیں گپ ءُ تران ءَ گوشگ نہ بنت ، نیکہ بلوچی ردانک ءُ فکشن ءَ گندگ بنت بلکیں بازیں انچیں لبزیات ھست اَنت کہ بلوچی ءِ لبز بلدانی تہا ھم نیست اَنت ۔ لھتیں درور بہ گنداِت ۔ درگڑی (36:تاکدیم) ھُتّی دیان(38) کلکُٹ ، زپ ءُ زاپ (42) کچرکانی (43) آلاڑ (44) نگوم (49) ریچکار( 51) ، آجارو (53) واڑی( 58) سیچانگ (58) ھون ءِ تلّڑ ، سنڈان ، پاراٹو ، سیھر ، ردّ پدّ، الباش ، آگیڑ ، ھرتوس، سجم ، ردالو، کجرو، دیچر، جیرّ ، ھشنماک، رُھگ ، زوڈ ، کینچک، رمبو ٹمبو ، کومرینتگ، وگبدار، پُدگ ، ہاوت، سوتر، ولکنڈ ،دڈ، کولماچ چریوں ، (بگندئے جدگالی لبزے) ، ایلار، چلندر، ءُ دگہ چشیں بازیں لبز ھست اَنت کہ امیری ءَ ساچشتی دروشم دیان ءَ وتی زبان زانتی ، ڈکشن ءِ شاھگانی ءِ پجّیگ ءَ بلوچی زبان ءِ مزن پہناتی ءِ ھم گواہ داتگ۔
سلوچ ءِ ھورکیں جاہ چوشکہ چاگردی گواچن نویسی ءِ رد ءَ نویسگ بوتگ ، ایشی ءِ گیشتریں کارست (ھزگار ءُ نیزگار) لس کوچگی زندے ءَ گوں بندوک اَنت پمیشکا اے گدار ءَ لسّ ءُ الباریں زبانے کارمرد کنگ بوتگ ۔
کسہ ءَ بازیں انچیں جاور ھم ودی بوتگ انت کہ اودا سلینگ بزاں الباریں زبانے کارمرد کنگ بوتگ، چوشیں جاور ءُ کیفیتانی رجینگ ءَ امیری ءَ بلوچی زبان ءِ تب ءِ ردا کارمرد کرتگ انت، چوشکہ بلوچی ھم یک شاھیگانیں زبانے ءُ ایشی اندرءَ ھم ھمک رنگیں کیفیت ءُ سچویشن ءِ بیان کنگ ءِ سپت است انت ، امیری ءَ چوشیں جاورانی رجینگ ءَ وتی رجانکی جوھر کار گپتگ انت۔ اے درگت ءَ بازیں درور ءُ مسال است ، بلے وتی گپ ءِ منّاک ءَ لہتیں درور بگند اِت:
,, آڑے نیم بِٹِک زاناں منی مستر توئے ؟
,, آ بچکانی گاتگیں بْرات ءَ ھم بہ گوش ،،
مرانٹیں گوْنڈ گُند !
,, منڈ چمّیں چوک زادگ ،،
,, گانڈو کاھیں لوڑی
,, مادر کبّھیں ھڑکّھی ،،
مرف ءِ ڈاٹاری ءِ ہنڑو چہ کروس ءِ پُنّ ءَ ھم تنک تِراِنت
,, انچو تُسّ ءِ پالایگ بسّ انت ،،
ایش ءُ ھمے رنگیں بازیں انچیں جاور ءُ سچویشن کسّہ ءِ اندر ءَ ودی بیت کہ اود ءَ سلینگ لینگویج کارمرد کنگ بوتگ ۔اے دابیں توامیں جاور امیری ءَ بلوچ ءُ بلوچی زبان ءِ تب ءِ رد ءَ رجانک کرتگ اَنت کہ چوشی کسہ گیش واناک ءُ بلوچی زبان ءِ تب ءِ رد ءَ دروشم گپتگ ۔
رجانکاری ءَ پہ مستریں تک (Tool) زبان اِنت ، ساچشتی رجانک ءَ ھردو زبانانی سر ءَ دزرسی اے کار ءَ گیش توانگر کنت ۔ پرچہ کہ ساچشتی رجانک ءَ یک زبانے ءَ دیم ءَ اتکگیں گپّ ءُ کسّہ یا سرپدی یے دومی زبان ءَ ایرآرگ نہ بیت ،بلکیں آئی ءِ تہ ءَ دگہ بازیں چیزانی ھم ھیال داری ھژدری بیت ، چوشکہ ساچشتے ءِ اندر ءَ کارستانی وسیلگ ءَ بازیں انچیں جاور ،کیفیت ءُ انسانی زند ءَ گوں بندوکیں سر زاھِری ءُ اندری جیڑگ ءُ مارگ ، تہہ زدی ءُ پرشت پروشی کیفیت ھم ودی بیت ،ھمک زبانے ءَ کہ ساچشتے ساچگ بیت تہ آ ملک ءُ راج ءِ رسم ءُ دود ،ربیدگی پُژدر ،راجی سائیکی ، ءُ زید ءُ ندارگ ،سِتک ءُ لیکہ ،ءُ دگہ باز چیز ھوار کپ اَنت ۔پمیشکا ساچشتی رجانک ءَ اے توامیں چیزانی ھیال گورکنگ ءُ ایشاں وتی توامیں امکان ءُ باوستاں گوں دومی زبان ءَ ایرآرگ ارزانیں کارے نہ بیت ، مانا ءَ گوں وتی توامیں زور ءُ شدّت ءَ دومی زبان ءَ بدل کنگ ءَ رجانکار ءَ وت ھم ھما کیفیت ءُ سچویشن ءَ گوزگ کپ ایت ، ھما آس ءَ سُچگ کپ ایت کہ اسل ساچشت کار گْوَستگ ،دومی ایش کہ ھمک نبشتہ کار ءِ وتی جتائیں درشانداب ءُ اسلوبے بیت آئی ءِ ھم سرجمی ءَ ھیالداری پہ رجانکارے ءَھژدری بیت ۔ اے گپانی باپشت ءَ امیری ءِ رجینتگیں گدار ءِ تپّاس ءَ زانگ بیت ، آئی ءَ گدار ءِ تہ ءَ ھر کجام جاہ ءَ کہ چوشیں جاور ودی بوتگ تہ آئی ءَ یک پھتویں رجانکارے ءِ بستار ءَ وتی کار پہ گیگ ءُ گوم کنگ ءِ جھد کرتگ ،ھمے سبب اِنت کہ گدار رجانک ءِ وانگ ءَ ھچ یک جاھے ءَ پہ وانوک ءَ رسانک ءِ جیڑہ ودی نہ بیت ، بلکیں ھر رنگیں سر زاھری یا اندری جاور ءُ کیفیتے کہ کسّہ ءِ اندر ءَ ھما زور ءُ شدّت کہ ودی بیتگ تہ امیری ءَ ھما رنگ ءُ داب ءَ آئی ءَ را بلوچی گوناپ دیگ ءِ وسیں جھدے کرتگ ۔ ھمے سوب اِنت کہ رجانک گدار ءِ وانگ ءَ وانوک ءَ ھچ یک جاھے ءَ اسل سورس ءِ چارگ ءُ دیم پہ دیم کنگ ءِ ھاجت نہ بیت ۔ امیری گور ءَ مانائی جْوانی ءِ لھتیں درور بہ گند اِت !
“بلے کار ءِ وھد ءَ چو کِتگ ءَ وت ئِے لچّینتگ اَت ، کارے کہ بگپتیں آئی ءَ گوں ھورتگ اَت۔ ھردیں کہ کرپاس ءِ آگُنڈانی گوجگ ءَ سرئِے جھل بہ کُتیں مردم ءَ ھمے ھیال کتگ اَت کہ گومزے بوٹگ ءِ پُلّانی سر ءَ نشتگ ءُ تِج ئِے پُلّ ءَ سک داتگ ، چوسّ اِت ئِے ، چوسّ اِت ئِے ، کارءِ شیرگ ءَ پلّانی شیرگ ءَ چوسگ ءَ اَت ۔ امبر گوشئے ہنچ ات انت ءُ کرپاس ءِ آگُنڈ گوشئے کُنٹگے اَت کہ آئی ءِ پاد ءَ مان اَتکگ اَت۔”(49 )
یا اے ٹُکّر ءَ بہ گند اِت کہ بلوچی زبان ءِ تب ءُ مزاج ءِ ھمراھی ءَ مانا ءِ شدت ءَ گوں وتی وانوکءَ سر کنان اِنت:
” مات ءَ شپارکیں لنکُک عباس ءِ کیسّگ ءِ توک ءَ گوازینت انت ءُ گندیم ئِے مُشت مُشت ءَ کشّ اِت اَنت بے ھِچ نہ اَت ، نیم من ءِ کساس ءَ بوت انت ۔ ھما وھد ءَ کہ عباس ءِ کیسّگانی گندیم ھالیگ بیگءَ ات اَنت آئی ءَ کونڈ زمین ءَ جتگ ات انت ءُ گردن ئِے تجینتگ ات ءُ بے تواراَت چو شر زاتیں مادگے ءَ کہ ماھگ ئِے ڈوھانی ءِ سر ءَ ساھیل کتگ ءُ پہ مڑاھے شیرءَ ایر دیان بہ بیت ۔”(153)
فارسی ءُ بلوچی دو ھمپندیں (Cognate) زبان انت ، بزاں اشانی بُن ریشگ یک اِنت گوشگ وڑ ءُ تب ءِ تپاوت وَ ھست ، بلے اے گدار ءِ اندر ءَ ھما چاگرد ءُ کسّھی سچویشن کہ ٹاہینگ بوتگ آ مزنیں ھدّے ءَ بلوچ چاگرد ءِ جھگیر اِنت ، پمیشکا رجانک ءِ اندرءَ دیما اتکگیں کیفیت ءُ ندارگ درست انچین اَنت کہ وڑے نا وڑے بلکیں سرجمیں رنگے ءَ مئے چاگرد ءَ گوں ھمدپ ءُ ھملسون انت ، امیریءِ رجانک ءِ اے کمال اِنت کہ اسل ٹیکسٹ ءِ اندر ءَ دیما اتکگیں جاور ءُ سچویشن ءُ زید ءُ ندارگ یکے وَ وتی مانائی پھنات ءَ گوں سرجمیں رنگے ءَ ٹارگٹ لینگویج ءَ ایر گیتکگ انت دومی ایش کہ مچکائی تاثر ءِ رد ءَ ھم چہ مئے چاگرد ءَ گسر نہ کپ اَنت ۔ اے درگت ءَ اے درور ھم چارگ کرزایت
” عباس ءِ گمان ھمیش اَت کہ مستیں لیڑو باید ایرماد کنگ بہ بیت ، پمیشکا عباس ءِ لٹ پہ بے پرواھی مستیں لیڑو ءِ پیشانی ءُ سر ءُ گوشاں مان آیگ ءَ اَت ۔ چوکہ سْیاھیں ڈوکے ءِ چَکّ ءَ ترونگل بہ رچ ایت ۔ ماں آسر ءَ سْیاھیں ڈوک ءَ زبانے پر بہ بیت ، سْیاھیں لیڑو ءَ دپ چہ ڈاچی ءِ گُٹّ ءِ چیر ءَ دیر کُت ،ھژمناکیں دریپّگے جت ئِےءُ چمّ ئِے عباس ءَ سک دات اَنت ۔ جٹیں ڈاچی ءَ پہ کونڈ موشی وت ءَ یکّر کش اِت ، ءُ گردن ئِے دراج دراج ءَ زمین ءَ ایر کُت ،نوں باید عباس مستیں لیڑو ءَ چہ ڈاچی ءِ کش ءَ بہ گلّین ایت ، بلے لیڑو ءِ گنوکی چارگاں عباس ھما جاگہ ءَ اوشتارینتگ اَت ،ھُشک ھوشینتگ اَت ۔ لیڑو گجّ ءُ کپ اَت ءُ چمّ ئِے چوکہ میھ ءَ عباس ءِ چمّانی کلّ ءَ ٹکّ اتگ انت ، ترس ! عباس ترسے ءَ چیر جَت بلے نبا کہ سست بہ بیت ، گنگدام ! گور نباکہ سست کنگ بہ بیت ۔ مردم نباکہ سمر جت بہ بیت ، تئی چکپروش کنگ ءَ دیر نہ کنت ، تئ چکّ ءَ جُکّ ایت ، ترا لیچ ءُ پاچ کنت ھیال ءَ بہ بئے !”(346 )
کسّھی لبزانک ءِ رجانک ءَ دو چیز سک ارزاشت دارایت ، یکّے درشانداب انت ، ءُ دومی مانا ءِ گوں وتی توامیں زور ءُ شدّت ءَ ٹارگٹ لینگویج ءَ ایر گیجگ ، بلوچی ءَ چوشکہ سورس لینگویج ءَ رجینگ ءِ کرد نزور اِنت، گیشتر دومی یا سیمی زبان ءِ کُمکّ ءَ رجینگ بوتگ ، پمیشکا اے گپ مدام مارگ بیت کہ اسل نبشتہ کار ءِ درشانداب رجانک ءَ دیما نئیت ، آئی ءِ درشان ءِ اسل جوھر مدام پشت کپ ایت ،” سلوچ ءِ ھورکیں جاہ ” چوشکہ تچک ءَ چہ سورس لینگویج ءَ بدل کنگ بوتگ ۔محمود دولت آبادی بے رھمیں نبشتہ کارے ، آئی ءِ گدارانی تہ ءَ کارست سازی ءِ سر ءَ گیشتر زور دیگ بیت ، آ وتی کارست ءِ(تری مردم بہ بنت کہ ساھدار ) زاھری ءُ اندری کیفیت ءِ ھردو تکاں انچو گوں ھُورتی ءَ گیشّین ایت کہ وانوک ھمک کارست ءِ زاھری تب ءُ ھیالانی پجّی ءَ آئی اندری سپاہ ءِ ھم دراھیں شرّی ءُ گندگیاں آشنا بیت، دومی آئی ءِ ڈکشن بزاں کہ زبان ءُ بْیان ءِ کارمرزی اِنت تہ اے درگت ءَ ھم آ انچیں نبشتہ کارے کہ چنائیں ھم جاور ءُ سچویشن ءَ گوں انچیں لبزیات ءَ بْیان کنت کہ ھمک چیز وتی سرجم ءُ برجمیں رنگ ءَ دیما کئیت ، پمیشکا آ ھرچی کہ گوشگ یا پیشدارگ لوٹ ایت تہ آ سرجم ءَ لبزانی کُمکّءَ وتی توامیں پچ ءُ جزیاتاں پدّر ءُ آشکار بیت ۔
محمد امیری ءِ رجانک ءِ مستریں سپت ھمیش انت کہ آ نبشتہ کار ءِ درشان داب ءَ در جتائیں رجانکی درشاندابے ودی کنگ ءِ جھد نہ کنت ، رجانک چوشکہ (Recreation) بزاں دوار ساچی ءِ نام اِنت ، پمیشکا اے امکان مدام اَست بیت کہ یک رجانکارے وھدے یک ساچشتے ءَ یک زبانے ءَ چہ دومی زبان ءَ بدل کنت تہ الّم یک نوکیں درشانی دروشمے ھم دیم ءَ بْیارایت ،بلے امیری ءِ رجانک ءِ مستریں سپت ھمیش اِنت کہ آسورس لینگویج ءَ دیم ءَ اتکگیں درشانداب ءَ وتی اسل جوھر ءَ گوں ٹارگٹ لینگویج ءَ بدل کنگ ءِ جھد کنت ، چرے کرد ءَ دومی نکتو بزاں مانا ءِ گوں وتی توامیں تاثر ءُ شدّت ءَ ٹارگٹ لینگویج ءَ بدل بوھگ ءَ رسانک ءِ جیڑہ ءِ ودی نہ بوھگ آئی ءِ رجانکی سوبمَنْدی انت ۔ چوشکہ سر ءَ گوشگ بوتگ کہ اے یک گم جتی یا المیاتی گدارے ، پمیشکا گام پہ گام ءَ انچیں جاور ودی بنت کہ کارست چہ تَہی پُرشت ءُ پروش ءَ گوزاَنت ۔ تہ چوشیں جاوراں وتی سرجم ءُ برجمیں رنگے ءَ بلوچی ءَ گوں وتی زبان ءِ تب ءَ بدل کنگ ءَ رجانکارسوبین گندگ ءَ کئیت ، اے درگت ءَ یکّءُ دو درور ءُ مسال بہ گنداِت :
“چمّئی ءِ رُژن بس سردار ءِ دیم ءُ کونڈ ءَ کہ ھرجین آئی ءِ سر ءَ ایر اَت روژنا کنگ ءَ اَت ، اُشترانی راھرو ءِ آ دگہ جاہ تھار تھار اَت ، پراہ ءُ مزن ءُ بلند چشیں راھروے اَت کہ زمستان ءِ کھریں گیڑوانی وھد ءَ اشترانی جاہ اَت، آئی ءِ توک پومڑ ءُ مسّ ءُ لڈ ءُ اشتری میدانی بوہ ءُ ھنکتگیں دیوالانی میس ءَ سر ءَ زرتگ اَت ، مرجان ءَ رود ءُ آپ میزان میزان ءَ دیم ءَ بران کت ءُ سردار ءِ نزیک ءَ اوشتات ۔ سردار ءَ وتی سر برز کت ءُ چہ ایشی ءَپیسر کہ دست ءَ پہ رود ءَ دراج بہ کنت چمّ ئِے مرجان ءِ چمّاں سک دات اَنت، ھیرانیں چیزے سردار ءِ چم ننکانی توک ءَ بالا پشانگ ءَ اَت ، ترسناک اَت ، وکشی ءُ چو گیابانی (بدوی) مردمان اَت ۔مرجان ءَ کونس سُرینت اَنت ، پد ءَ ھما نگاہ پتایوک ءُ زورآور مرجان ءِ دست درْھگ ءَ لگ اِت اَنت ، رود ءِ آپ رچگ ءَ لگ اِت انت ،کمکے آپ سردار ءِ دست ءِ پشت ءَ پررتک ، رود ماں مرجان ءِ دست ءَ پدریں رنگے ءَ درْھگ ءَ اَت ۔ نرمیں بچکندے ءَسردار ءِ ریشءُ بروت چہ یک ءُ دومی ءَ جتا کرت اَنت ۔ مرجان ءِ دلءِ دریکگ گیش بوت انت ،چو جِنگے کہ سْیہ مارے ءِ نگاہ ءَ کشت ءَ گیڑ بہ بیت ، سمر جت بوتگ اَت آئی ءِ تہ ءَ چیزے سر کنگ ءَ اَت ءُ دگہ چیزے ایرمرگ ءَ اَت ۔ نوک ءُ ترسناکیں دنیایے ءِ تہ ءَ اَت ءُ دیم ءَ آیوکیں ترانگ ات انت ، ھیال چون پہ گروکی بیڑ کارایت ۔،، (412)
بُرز ءِ اے داتگیں ٹُکر زاھری سچویشن ءُ اندری کیفیت ءِ درشان اِنت کہ رجانکار ءَ انچیں دابے ءَ بلوچی دروشم داتگ کہ اسل درشانداب ءِ سما ءِ پجیگ ءَ وتی مانائی پھنات ءَ ھم سرجم ءُ برجمیں رنگے ءَ دیم ءَ آیگ ءَ اِنت ، بزاں جاور ءُ کیفیت سرجم ءَ ٹارگٹ لینگویج ءَ ایرگیجگ بوتگ اَنت کہ پہ وانوک ءَ اسل ٹیکسٹ ءِ چارگ ءِ دگہ ھچ درگت ءُ نوبت ءِ جند پشت کپگ ءَ نہ اِنت ۔
اے گدار ءِ رجانک ءَ ھمک گام ءَ امیری ءَ ھمے رنگیں ھیالداری کرتگ کہ چوشی رجینتگیں گدار واناک ءُ روان بوتگ ءُ مانا ھم بلوچی زبان ءِ مھلوک ءِ تب ءِ رد ءَ بدل بوتگ اَنت ، اے درگت ءَ اے یکّیں مسال ءَ گوں دیم ءَ رویں کہ:
,, کجا روئے نکینک !
ناں اے نہ بیت !۔۔۔۔ اے یک نوں ۔۔۔ ناں !
مرجان ءِ چیتکانی دیم زیت ءَ گرگ بوت ۔ اشتر ءِ ھرجین ءَ آئی ءِ سر ءَ گردن مانپوش کت انت ءُ اشترءِ رھت آئی ءِ بومو بوت :اے ھاک ءَ مزنیں مدتے بیت کہ ننگار ءُ کمیرنہ دیستگ !،، (413)
جاور ءَ وتی سرجمی ءَ گوں چوشیں سر پوشیں بْیان ءِ درور رجانک ءَ باز کم دست کپ ایت ، ھمےامیری ءِ رجانک ءِ چہ درستاں مستریں کمال اِنت کہ چہ ایشی ءَ اے گپ پدّر بیت کہ آئی ءَ سورس ءُ ٹارگٹ زبان ءِ سر ءَ چنچو دزرس ھست ءُ ایش ھم کہ آ رجانک ءِ رپک ءُ ھنراں چنکدر آشنائیں کارستے ۔
کسھی لبزانک ءِ رجانک ءَ گالریچ (محاورہ) مزنیں ارزشتے دار اَنت ، ھمک زبان ءِ وتی جتائیں محاورگ بنت کہ کسّہ کار ھمیشانی کمک ءَ وتی لبز ءُ زبان ءَ مانا شاھگانی کار اَنت ۔ دولت آبادی ءِ اے گدار چوشکہ کوچگی زندے ءَ چاگرد کنت ، پمیشکہ ھر روچی ئیں زبانے ءَ کارست ءَ بازیں محاورگ دیم ءَ اتکگ۔ محمد امیری وتی رجانک ءَ بامحاورگ ءُ گالریچیں زبانے کارمرد کتگ ۔
ساچشتی ردانک ءِ مستریں سِلاہ محارگانی پہ رپک ءُ ھنرکارمردی اِنت ، نبشتہ کار ءَ کہ وتی زبان ءِ سر ءَ ھمنچک گیش دزرس بیت تہ آ مانائی پھنات ءَ مھکم کنگ ءِ ھاتر ءَ چہ ھمے سِپت ءَ کار گیپت ۔ سلوچ ءِ ھورکیں جاہ ءَ ھم جاہ پہ جاہ گالریچانی کارمردی دروشم گندگ کئیت ۔ چہ محمد امیری ءِ رجانک ءِ وانگ ءَ اے گپ ءِ سما بیت کہ آئی ءَ گالریچانی دلگوشی ءَ ھیال داشتگ ءُ آیانی بدل ءَ بلوچی ءِ انچیں محاورگ ایرکرتگ اَنت کہ مانا گوں وتی شدّت ءَ بدل بوتگ اَنت ، پہ دورو ءَ اے لھتیں مسال بگنداِت
’’سرپتگیں چمّ ئِے جنین ءَ دوتک اَنت ‘‘
’’ابراو ءِ دیم رچگ ءَ اَت ،،
’’بْیا !اشاں بجا ءُ دل ءَ ڈک بدئے ‘‘
’’ٹیر ءَ گوں نیم بٹکیں بالاد ءَ شیری ندریشگاں جنگ ءَ اَت ‘‘
’’اگاں پلنگے ھم بہ بوتیں سردی ءَ کلپی کتگ اَت ‘‘
“سلوچ مزار جوزگے اَت ،لاچاری ءَ چم ءِ پشت مہ کپات ‘‘
’’مسلم ءَ اشو دارگ ءَ ات اَنت کہ وتی سیر بھری ءَ چہ علی گناو ءَ بہ گپت ‘‘
’’ماہ ءَ گوش کتگ اَت کہ مرگان لوگ ءَ سر بوت ‘‘
ایش ءُ دگہ چوشیں بازیں بتل ءُ محاورگ امیری ءِ رجانک ءَ گندگ بنت کہ زبان ءِ سر ءَ آئی ءِ دزرسی ءِ پجیگ ءَ رجانکی ھنر ءِ ھم ڈس ءَ دینت ۔
رجانک گدار ءِ سرجمی ءَ وانگ ءَ پد ھما تاثر ءُ آسرال کہ دیم ءَ اَیگ ءَ اَنت آ ایش اَنت کہ محمد امیری ءِ رجانکاری ازم گامے دیم ءَ سما دنت ، سلوچ ءِھورکیں جاہ ءِ رجینگ ءَ آئی ءِ رجانکی رپک ءُ ھُنر ، تکنیک ءُ رھبند پہ جْوانی کارمرد کرتگ اَنت ۔ زبان ءِ سر ءَ ((T,Lھم آئی دزرسی ءِ گمان گیش بیت ، پرچہ کہ اے رجانکی گدار ءَ آئی ءَ انچیں شاھیگان ءُ گالریچیں زبانے کارمرد کرتگ کہ آئی ءِ ڈکشن ءُ لبزامبار ءِ مھکمی ءِ ڈس ءُ شاھدی رس ایت ۔ جْوانیں بدل لبزانی دیم ءَ آرگ ءُ محاورگانی گچین ءُ نچین ءَ ھم آئی وتی بود ءُ بودشت پیش داشتگ اَنت ۔ آئی ءِ مستریں کمال کسّہ ءِ اندر ءَ دیم ءَ اتکگیں دری ءُ اندری نازرکیں جاورال ءُ سچویشن ءِ مانائی تک ءَ وتی برجمیں رنگ ءَ بلوچی ءَ بدل کنگ اِنت ’’سلوچ ءِ ھورکیں جاہ ‘‘ محمد امیری ءِ بلوچی ءَ داتگیں یک سرجمیں ءُ سوبمَنْدیں رجانکی گدارے کہ چہ ھمک رنگیں ائیب ءُ نزوری ءَ پھک اِنت ۔
(تاکبند ارجل 6 ءِ منتءَ)
