براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگہ گالوارانی میان ءَ ھاکاری ءِ دگری
براھوئی جھلاوانی گالوار ءُ ایندگہ گالوارانی میان ءَ ھاکاری(aspiration) ءِ دگری
نبیسکار : اکرم آمل
ھاکاری(Aspiration) چے یے اِنت؟ ھاکاری “ھ” ءِ گوں دگہ یک آبے ءَ ھنچیں ھمگرنچی اِنت کہ یک نوکیں توارے جوڑ بہ بیت۔پہ درور؛ اردو کھڑکی، کھڈا، گھر، کھوٹ، کھاتہ، پھر، پھندا، پھانسی ءُ دگہ ھم باز۔ ایشی ءَ ماں اردو ءَ “ہائے مخلوطہ” گْوش اَنت ءُ انگریزی ءَ Aspiration
چہ بنگپ ءَ پیسر من پہ لسّیں وانوکاں اے گپ پدّر کنگ لوٹ آں کہ ماں ھند ایرانی زباناں چش کہ بلوچی، پھلوی، زرتشتی پارسی ءَ ھاکاری نیست اِنت ءُ نہ بُوتگ ھم، بلے ماں ھند آریانی زباں ھست اِنت چش کہ ھندی، سندی، پنجاپی، سنسکرت ءُ دگہ دگہ پہ درور ھندی “کھڈا(کڈ)، گھر(لوگ)، پِھر(گُڑا)، بھکاری(پِنڈوک)، بھرتی ءُ دگہ۔البت مری بگٹی یا سلیمان بیلٹ ءِ بازیں بلوچاں من گھنوخ، کھنغ ، پِھذ، پھاذ کارمرز کنگ ءَ اِش کتگ بلے بلوچی ءَ اے چیز لس نہ اِنت۔
ماں بلوچی ءُ پارسی سْیاھگ ءَ دو چمّی ھ کارمرز بیت بلے پہ ھاکاری اِناں بلکیں پہ لسّیں “ہ” ءَ۔بلوچی ءَ “ہ” بندات ءُ میان ءَ ات نہ کنت پہ نبیسگی دْروشم ءِ بْراھداری ءُ لوٹ ءَ۔بزاں اگاں ما “سیاھیں” ءَ “سْیاہیں” بہ نبیس ایں ءُ “سیاہ” ءَ “سیاھ” نبیس ایں رد پھمگ بیت۔
یک درورے کہ نبیسگی رھبند ءَ اردو “بھر” ءُ بلوچی ”بھر” یک وڑ ءَ وانگ نہ بنت.بلوچی “بھر” ءِ گالتوار Bahr بیت ءُ اردو “بھر” ءِ توار Bhar اِنت۔ ھمے وڑ ءَ اردو “پَھل” ءُ بلوچی پھل ءِ گالتوار یک نہ اَنت.بلوچی “پھل” ءِ تہ ءَ “ھ” ءِ جند یک سرجمیں آبے(توارے) ءِ اِنت بلے اردو “پَھل” ءِ تہ ءَ “ھ” یک جتائیں آبے ءِ بستار نہ دار ایت بلکیں گوں “پ” ءَ ھمگرنچ اِنت بزاں “پھ” یک آبے ءِ بستار دار ایت۔
اے گیشواری ءِ مول ءُ مراد ایش اِنت کہ وھدے من براھوئی ءِ تہ ءَ “پُھل” نبیس آں ایشی ءِ “ھ” ءَ شما جتائیں ھا یے اناں بلکیں ھواریں(ھمگرنچیں) توارے بہ زان اِت ءُ بہ پھم اِت۔چُش کہ براہوئی “پُہل” ءِ تہ ءَ “ہ” یک سرجمیں توارے اِنت ءُ گالتوار Puhl اِنت ئِے بلے “پُھل” ءِ تہ ءَ “ھ” جتائیں آجوئیں آبے نہ انت ءُ ایشی ءَ ما Phull بزاں پُل(flower) وان ایں۔بلوچی ءَ اگاں “جھل” نبیسگ بہ بیت jahl وانگ بیت ءُ مانا ئِے دگر انت بلے براھوئی ءَ ھمے “جھل” نبیسگ بہ بیت وانگ بیت jhal ءُ مانا ئِے کَور اِنت۔براھوئی ” پَھک ” phak نبیسگ بیت ءُ جتائیں مانا یے دنت بلوچی “پھک” ءِ گالتوار pahak اِنت کہ پہ زگر ءُ پاک ءَ کارمرز بیت۔
من براھوئی “تھڑ” بہ نبیس آں ایشی ءَ thaŕ وانگی اِنت tahŕ اناں، پِھڈ نبیس آں ایشی ءَ phiđđ بہ وان اِت pihđđ اناں۔ماں بلوچی اگاں “تھر” بہ بیت اے tahr وانَگ بیت ءُ مانا ئِے genre اِنت بلے براھوئی ءَ اگاں “تھر” نبیسگ بہ بیت thar وانگ بیت ءُ مانا ئِے ھم بدل بیت۔
نوں بیا اِت ما رو ایں وتی بنگپ ءِ نیمگ ءَ:
براھوئی جھلاوانی گالوار ءَ “ھ” ءِ کارمرز الّمی اِنت بازیں جاہ ءَ بلے ما رکشانی ءُ سراوانی گالواراں اے ھچ کارمرز نہ بیت.چُش کہ جھلاوان ءَ “چھاڑ” ءُ “چاڑ” دو جتائیں گال اَنت بلے سراوان ءُ رکشان ءَ “چھاڑ” ءَ گْوشت نہ کن اَنت ءُ اے ھم “چاڑ” گْوشگ بیت.چاڑ بزاں داب ءُ چھاڑ ھما ڈگار کہ سر ءَ ئِے آپ باز اوشتاتگ۔جھلاوان ءَ “تَڑ” ءُ “تَھڑ” جتائیں دو گال انت اولی ءِ مانا دمگ، گَلی ءُ کسانُکیں ھُشکیں کَور ءِ ھما جاہ کہ چمّگے بہ بیت ئِے ءُ “تَھڑ” یک پرمان گالے اِنت کہ چہ “تَھڑِنگ” ءَ دراتکگ مانا ئِے “بہ کُش”۔جھلاوان ءَ ٹُھنگ ءُ ٹُنگ دو جتائیں گال اَنت بلے ماں دگہ گالواراں “ٹُنگ” (hole) ھست “ٹُھنگ” نیست۔ٹُھنگ بزاں buttucks تَھرِنگ ءُ تَرِنگ ھم ھمے وڑ انت کہ اولی ءِ مانا to spin ءُ دومی ءِ to roast
اے گپ ھم دلگوش کنگی اِنت کہ جھلاوان ءَ ایوک ءَ ماں وام زرتگیں گالاں اناں بلکیں براھوئی زگریں گالاں ھم “ھ” ءِ یک بلاھیں بستارے ھست کہ اگاں کارمرز مہ بیت بازیں گال بدل بنت گوں وتی ماناھاں۔
جھل ءَ داتگیں لڑ ءَ بہ وان اِت:
جھلاوان : رکشان\سراوان(بلوچی مانا)
پِھڈ : پِڈ(لاپ)
کھڈ : کڈ(کڈ)
جھل : جل(کَور)
لٹھ : لٹ(لٹ)
پِھر : پِر (ھَور)
پھدّام : پدّام(پدام)
پھیرّامپ : پیرّامپ(پیرامپ)
بھاڈ : باڈ
کھپّ : کَپ(کپ)
گھچّ : گچّ
کھٹّ : کٹّ(تھت)
کھونڈ : کوڈ
کھنڈ : کَنڈ(کنڈ)
کِھینڈَو : کِینڈَو(کِشک)
گھانڈ : گانڈ(درچکے ءَ چہ بُن ءَ کشّگ to root out)
پِھیش : پِیش(پِیش)
پِھیشکَو : پِیشکَو(مرد ءِ بےڈولیں مِید)
کھاڈی : کاڈی(زنوک)
پھوڑ : پوڑ
پُھو : پُو(کِرم)
پُھلَنگ : پُلِنگ(پُلَگ)
پٹ ئَہ پھولّ : پٹ ئُہ پول
بھاز : باز(باز)
بھنگ : بنگ(بنگ)
پھیسَڑ : پیسڑ(گَلّھے ءِ زاتے)
پُھر : پُر
پُھری : پُری
پَھنگ : پَنگ(ھما دلوت کہ پادان ئِے چوٹ بہ بنت وت ما وت بہ اڑ اَنت)
چَھوَٹ : چَوَٹ(کُرّی، چَوَٹ)
چَھل : چَلّ
چھولّ : چولّ(چول)
چَھنڈینگ : چَنڈِنگ(چَنڈگ)
چھڑہ\چھڑَو : چَڑہ
چِھٹّ : چِٹّ
چَھٹ : چَٹ
(چَٹّ دگہ گالے اِنت)
جَھٹّ : جَٹّ(دمان، ساھت)
پھوک : پوک(پوک)
پُھلک : پُلک
پھی : پی
پھڈّا : پڈّا(پڈّا)
پُھلّی : پُلّی
پُھلو : پُلو
ٹھالّ : ٹالّ(شاہ)
ٹھولّ : ٹولّ
ٹھوخینگ : ٹوخِنگ
ٹُھوکّر\ ٹُھوخَر : ٹُوکر\ٹُوخر( ٹُوھین، مستر، پھلوان)
کُھر : کُر(رمگ)
کھور : کور(کور)
چُھٹَّنگ : چُٹِّنگ(ھلاس بوھگ)
دلگوش : جھلاوان ءَ “چُٹِّنگ” بزاں آپ ءِ تچگ بلے سراوان\رکشان ءَ پرک نیست۔البت دوئیں گالانی بُن ءُ ریشگ جتا جتا انت۔
کُھٹَّنگ : کُٹّنگ(کُٹّگ، ھلاس بوھگ)
جھلاوان ءَ “کُٹِّنگ” بزاں جَنَگ بلے ماں ایندگہ گالواراں گال یکین اِنت بس کارمرز ءَ دگری ھست۔
کھانڑ : کانڑ(کانڑ، مادن ءِ)
ایکھیم : ایکیم(ایکیم، یکیم)
ٹھاپُرینگ : ٹاپُرِنگ
تھالّ : تالّ
تھاس : تاس
کھاس : کاس
کھوس : کوس(کرنچ۔کرنچ وت ھم)
کھرَنگ : کَرِنگ
کھرنگ بزاں ھما ساھدار کہ کد مکنت یا ھما مردم\راج کہ زوال بہ بیت پشت ءَ بہ کپ ایت۔کَرِنگ بزاں کَنگ بلے ماں سراوان\رکشان ءَ اے پرک نیست کہ “کرِنگ” پہ دوئیناں کارمرز بیت۔(کرِنگ ءِ یک دروشمے کَنِّنگ ھم ھست)
کِھرینگ : کِرینگ(دژمان)
گَھٹ : گٹّ
جھلاوان ءَ گھٹ ءُ گٹ دو جتائیں گال انت بلے سراوان ءُ رکشان ءَ اولی نیست دومی پہ دوئیناں کارمرز بیت۔
گِھڈّہ : گِڈّہ(گِڈّگ)
گھارسول : گارسول(گارسول)
جھمّر : جمّر(جمّر)
جھڑفِنگ : جڑفنگ
جھڑابڑا : جڑابڑا
جُھلُونٹ : جُلونٹ
جھلّ : جَلّ(Cover)
جھلّینگ : جلّنگ(جَلّگ)
جَھٹّینگ : جٹّنگ
ٹھپّ : ٹَپّ(ٹپ)
پَھڑَو : پَڑَو(مار ءِ سَر ءَ چِست کنَگ پہ ڈنگ جنَگ ءَ)
پُھوسینگِنگ : پُوسِنگِنگ(سڑگ، کرم زیرگ)
ڈھنگر : ڈَنگر
پُھلَّو : پُلَّو
پِھٹّ : پِٹّ
دلگوش : جھلاوان ءَ پِھٹ ھما وھد ءَ کارمرز بیت کہ کسے ردیں کار ءِ کنَگ ءَ بہ بیت تو آئی ءَ بہ گند ئے ملامت بہ کن ئے بلے پِٹّ پہ بدوا ءَ کارمرز بیت۔سراوان ءُ رکشان ءَ “پِٹ” پہ دوئیناں۔
بھیڑِنگ : بیڑِنگ(دوشگ\دُشَگ)
بِھرّ : بِرّ
بِھرَّنگ : بِرِّنگ(گِستا کنَگ پرک ءَ زانَگ)
کَھڈُول : کڈُول
کھٹّینگ : کٹِّنگ(کٹّگ، سوبمند بوھگ، باج برگ)
جھلاوان ءَ کَٹّنگ بزاں “کٹ کنگ، بُرّنگ)
پُھڑینک\پُھڑی : پڑی
تُھوفَنک : توفک(تُپنگ)
تُھف : تُف
تُھفینک : تُفینک
ڈھگّی : ڈگّی
ڈاچّھی : ڈاچّی
گْواچھی : گْواچی
گواچَھنی : گواچنی(بلے چوناھاں سراوان ءُ رکشان ءَ “جائی” کارمرز بیت)
گھارتِنگ : گارتِنگ
گھوئی کُننگ : گوئی کُنِنگ
گھوٹینگ : گوٹِنگ
ٹھپّینگ : ٹَپِّنگ(ٹَپَّگ)
ٹَھرّ : ٹَرّ
ٹُھٹّ : ٹُٹ
ٹُھنٹ : ٹُنٹ
ٹُھومب : ٹُومب
لکھنگ : لکّنگ
کُھلّہ : کُلّہ(کُلّگ)
دھڑَنگنگ : دڑِنگنگ(ایر کپگ)
کھیب : کیب(نزّیکی)
کِھب : کِب
ڈھکّینگ : ڈکّنگ
ٹُھکّیفِنگ : ٹُکّیفِنگ(ٹُکّینَگ)
پھاؤ : پاہو
کھرّینگ : کرِّنگ
کھرّونک : کرّونک
رکھ : رکّ
پَھگ : پگ(باندا)
پَھلُمے : پَلُمے(پونشی\پوشی)
جھلاوان ءَ پہ پوشی ءَ “پَھن” ھم لسّ اِنت۔
ھمے وڑ ءَ دگہ سدانی ھساب ءَ گال ھست اَنت۔
آسرال :- جھلاوان ءَ بازیں گال ھست انت کہ ایشانی پرک ھ اِنت کہ مانا اِش ءُ دروشم ھم بدل کنت چش کہ چھاڑ چاڑ، تھرِنگ تَرِنگ، چُھٹّنگ چُٹّنگ، کُھٹّنگ کُٹّنگ، کھرنگ کرِنگ، پھٹّ پِٹ، بھرّنگ برّنگ، جھنگ جنگ ءُ دگہ دگہ، کہ ریشگ ءُ مانا ھم جتا اِنت اِش بلے سراوان ءُ رکشان ءَ یکیں دروشم کارمرز بیت۔