اوپسالا نبشتہ رھبند ءِ سر ءَ کسانکیں چمشانکے۔ زیا بلوچ
(چارُمی ءُ گُڈّی بھر)

جست: اوپسالا ءَ سیدرھبند ءِ پجّار”ءُ/u/“ نہ زرتگ ءُ ایشی ءِ جاہ ءَ بُنتواری رِد ءَ ”-و“ ءَ کارمرز کنت۔ کجام چیدگ پہ بلوچی راست نبیسّی ءَ گھتر اَنت؟

پسّو: ترا کَے گْوش اِیت کہ ”ھمزہ پیش“ بُنتواری ردءَ <و> بیت؟ اوپسالا ءَ وَ اے چیدگ (و) پہ دْراج کشّاب /ú/ ءَ گچین کُرتگ، چوش کہ ”سور (سُور)، دور (دُور)۔۔۔ءُ“۔ ”ھمزہ پیش“ پیش ءِ گالتوار /u/ ءَ کشّ اِیت۔ اوپسالا ءَ اد ءَ پمیشکا وتی بُنتواری بنیاد ڈالچار کُرتگ کہ اگاں گالتوار ءِ رِد ءَ ایشی ءَ نبشتگ بہ کنت، مجبور بیت کہ گوں پیش ءَ ”ھمزہ“ یا ”الپ“ ءَ کارمرز بہ کنت، بزاں <ءُ> یا <اُ> نبشتگ بہ کنت پرچا کہ تازی سْیاھگ ءَ ”پیش“ تھنا اوشتات نہ کنت۔ اوپسالا ءَ بلکیں پمیشکا <و> ءِ دْروشم زُرتگ کہ ایشی ءَ چہ سیدرھبند ءِ <ءُ> جتائیں پجّارے بہ دنت؟ بلے چوش کہ پدّر اِنت کہ <و> ءِ دْروشم پہ ”پیش“ ءِ گالتوار ءَ ھچ ٹھگ ءَ نہ اِنت۔

جُست: شر، بلے اے گپّ ءَ وَ تو منّ ئے کہ سیدرھبند ءِ آ دگہ پجّار، بزاں ”ءَ“ ءُ ”ءِ“ ءِ باریگ ءَ اوپسالا بُنتواری رِد ءَ شُتگ، یا ادءَ ھم گپ دگرے؟

پسّو: جی ھو، اد ءَ من منّاں کہ اوپسالا ءَ بُنتواری بُنیاد ءَ ”ءَ (ھمزہ زبر)“ ءِ جاہ ءَ ”ا (الپ)“ گچین کُرتگ ءُ ”ءِ (ھمزہ زیر)“ ءِ بدل ءَ ”ئے“۔ بلے انچوش کہ چہ بُرز ءِ بازیں درورے ءَ ما پدّر کُرتگ اَت کہ اوپسالا ءَ بازیں جاہ ءَ بُنتواری بُنیاد ءَ شُت نہ کُرتگ۔ ایشی ءِ مستریں سوَب یکّے وَ ایش اِنت کہ تازی سْیاھگ ءِ بود ءُ توان (capacity) اینچو نہ اِنت کہ بُنتواری لوٹاں پیلو کُرت بہ کنت، دومی بلوچی زبان ءِ توارزانتی پیچن ھم بُنتواری رھبند ءِ دیم ءَ اڑاندے (انچوش کہ چہ بُرز ءِ بازیں دروراں پدّر اِنت)۔ پمیشکا تازی سْیاھگ ءَ مارا کد وتی لوٹاں ھرچ وڑ ءَ بُنتواردْروشمی رھبند ءِ نیمگ ءَ روَگ لوٹ اِیت۔
”ھمزہ زبر“ ءُ ”ھمزہ زیر“ ءَ سک دیر اِنت کہ کارمرز بُوَگ ءَ اَنت۔ اے نوں شر رواج گِپتگ اَنت۔ بلوچی ءَ اے دوئیں بُن دْروشمانی بِستار چوش بُرز اِنت کہ کارمرزی اِش باز اِنت، پمیشکا ایشانی جتائیں پجّار ءِ برجاہ دارگ ءَ مانایے ھست ! زبان تھنا توارانی نام نہ اِنت کہ چوشیں پجّاراں ما ھچ ارزشت مہ دئیں۔ انچوش کہ راجرز گْوش اِیت:

“Although phonemic analysis is still seen as foundational, the general approach to orthography design has changed. Writing is now viewed as representing language; the emphasis is not only on speech and sounds. ” (Rogers 1995:35).
بزاں ”تُری بلّے انگت ءَ بُنتواری تپّاس کاری ءَ بُنکّی بستارے ھست، بلے پہ راست نبیسّی ءِ ٹھینگ ءَ لس گِیشواری دیدانک نوں مٹّ بوتگ کہ انّوگاں نبشتار سرجمیں زبان ءِ جھگیرے ءِ بستار ءَ چارگ بیت؛ دْراھیں زور تھنا توارانی سرءَ جنگ نہ بیت۔“

اے دانکانی پُژدر ءَ وھدے ما سید ءِ ”ھمزہ زبر“ ءُ ”ھمزہ زیر“ ءَ گوں اوپسالا ءِ دْروشماں دیم پہ دیم کنیں تہ پدّر بیت کہ اوپسالا ءِ دْروشم تھنا آیانی گالتواراں نشان کنت، بلے سید ءِ گچین کُرتگیں چیدگ ھم اے پُر ارزشتیں بُندْروشماں جتائیں پجّارے دنت ءُ ھم ایشانی گالتوار ءَ چیر نہ ترّین اِیت، اے وڑ ءَ کہ سید سْیاھگ ءَ <ءَ> پہ /á/ ءِ گالتوار ءَ ”fix“ اِنت ءُ <ءِ> پہ /ay/ یا /e/ ءِ گالتوارءَ۔ بزاں سیدسْیاھگ ھم ایشانی توارزانتی سرپدی ءَ دنت ءُ ھم بُندْروشمی۔ دومی نیمگ ءَ اوپسالا ءِ چیدگ تھنا گالتواری سرپدی ءَ دنت۔

جست: اوپسالا ءَ گوں کارگالاں یک نوکیں بُن رھبندی دْروشمے }-a{ دیم ءَ آؤرتگ، ایشی ءِ باروءَ تو چے گْوش ئے؟

پسّو: اے نوکیں چیزے نہ اِنت، رکشانی گالوار ءَ کارمرز بیت۔ اِنجاری زبان باید اِنت کہ دْراھیں گالوارانی جھگیری ءَ بہ کنت، اگاں گالوارے ءَ انچیں چیزے ھست کہ دگہ گالواراں نیست ءُ زبان ءِ کارمرزی کارکِرد ءِ تھ ءَ جْوانیں گیشی یے دیم ءَ کاراِیت، منی ھیال ءَ ایشی ءِ زورگ یک جْوانیں کارے۔
​ایشی ءِ گالتوار /a/ اِنت، بزاں ”زبر“ اِنت۔ دْروشم زانتی ءِ ردءَ اے گوں کارگالاں ھمگْرنچ اِنت کہ بنگیج ءَ کَیت، بلے توارزانتی ھساب ءَ گوں کارگالانی پیسری گالاں لِچّ اِیت، چوش کہ:

دْروشم زانتی ردءَ : روچ سُھبءَ دَر اَکَیت
توارزانتی رِدءَ: روچ سُھب ءَ درَ کَیت /róc suhbá dar-a kaet/

بزاں ایشی ءِ گالتوار گوں کارگال ءَ ھمگْرنچ نہ اِنت، پیسری گال ءَ گون اِنت۔ ایشی ءِ کارکِرد ایش اِنت کہ اے کارگال ءِ ”ناتوامیں پھنات (imperfective aspect )“ ءَ نشان کنت۔ بلے اے کارکِرد تھنا گْوستی کارگالاں کار کنت، انّوگیاں ناں۔ انّوگی ءِ باریگ ءَ ایشی ءَ ھچ کِرد نیست۔ پہ درور:

انّوگی کارگال گوں }-a{ ءَ : روچ سُھب ءَ درَ کَیت /róc suhbá dar-a kaet/
انّوگی کارگال بے }-a{ ءَ : روچ سُھب ءَ در کَیت /róc suhbá dar kaet/​

اے دوئیں درورانی بزانت ءَ ھچ دگری نیست۔ پمیشکا اوپسالا گوں انّوگی کارگالاں نہ باید ایشی ءِ کارمرزی ءِ شَور ءَ بہ دنت۔ البت چوش کہ گْوستی کارگالاں ایشی ءِ کارکِرد پدّر اِنت پمیشکا گْوستی کارگالاں ایشی ءِ کارمرزی پکاریں جاھاں پہ زبان ءَ یک جْوانی یے ۔ پہ درور:

گْوستی کارگال گوں }-a{ ءَ : چاکر جْوانَ ونت /cákar jwán-a want/
گْوستی کارگال بے }-a{ ءَ : چاکر جْوان ونت /cákar jwán want/​

اولیگ ءِ بزانت ”چاکر جْوان وانگ ءَ ھیلدار اَت“ بیت ءُ دومیگ ءِ ”چاکر وش ونت“، بزاں اولیگ ءِ بزانت ءَ گْوست ءِ زمانگ ءَ ”کار ءِ نہ کُٹّوکیں (یکّوئی) پھنات“ گِیشّگ ءَ اِنت، بلے دومیگ ءِ بزانت ءَ ”یکّوئی“ ءِ پھنات نہ گْواہ اِیت۔ پمیشکا گوں گْوستی کارگالاں چوشیں جاھاں ایشی ءِ کارمرزی جْوانیں کارے۔

جُست: اوپسالا پہ ”دومی مردم، پیوندال“ ءَ ”اِت/it/“ ءِ جاہ ءَ ”ایت/ét/“ کارمرز کنت، ایشی ءِ بارو ءَ تو چے گْوش ئے؟

پسّو: وھدے ما ایشی ءِ رِیشّگ ءَ چاریں تہ گندیں اے چہ بُن ایرانی *aita- ءَ دْراتکگ۔ کْوھنیں ایرانی ءِ ”*ai“ ماں بلوچی ءَ ”é“ بیت۔ پمیشکا رِیشّگ ءِ رِد ءَ ایشی ءِ گالتوار ھمیش اِنت کہ اوپسالا ءَ کارمرز کُرتگ، پد ءَ اے گالتوار سروانی گالوار ءَ انگت ءَ کارمرز بیت، چوش کہ : رپت اێت /raptét/ ”=شما شُت اِت“۔ اے ھساب ءَ ”اِت/it/“ ایشی ءِ گْونڈیں دْروشم اِنت۔ تُری بلّے ”اِت“ گیشتر کارمرز بیت بلے ایشی ءِ کارمرزی دو ھساب ءَ جْوان اِنت؛ یکّے ایش کہ اے بُن دْروشم چہ سَیمی مردم، یکّیگ، گْوست ءِ مانتابی پدوند ”اِت“ ءَ گِیشّ اِیت، دومی ایش کہ سراوانی گالوار ءِ رنگ ھم انجاری دْروشم ءَ مان بیت۔

جُست: اے دْراھیں گپّانی آسرال چے اِنت؟

پسّو: اے دْراھیں گپّانی آسرال ایش اِنت کہ اے پدّریں راستی یے کہ تازی سْیاھگ پہ جْوانی ھچبر بُنتواری بنیاد ءَ گِیشّینگ بوت نہ کنت۔ پرچا کہ آئی ءِ بودشت اینچو نہ اِنت کہ پہ دْراھیں کشّابی تواراں جتائیں سرجمیں آب نشان کُرت بہ کنت۔ اگاں پہ گْونڈ کشّاباں ھم تو جتائیں آب بہ ٹھین ئے گڑا اے سْیاھگ گندگ ءَ سک بدڈول بیت پرچا کہ بید ء ”زبر“ ءُ ”الپ“ ءَ پہ دْراھیں کشّابانی ٹھینگ ءَ تئی کرّ ءَ تھنا دو آب ھست کہ ”و“ ءُ ”ی“ اَنت ءُ اے ھم پہ جْوانابی تواراں کارمرزگ بنت۔ نوں اگاں تو آ دگہ سرجمیں کشّابانی بار ءَ گوں جتا جتائیں ”گِیشّارانی“ کارمرزی ءَ ھمے دوئیں آبانی سر ءَ لڈّئے ، گڑا اے ”نگارانی“ بُنکّی دْروشمانی پرّام وانوک ءَ بِرّ کُرت کن اَنت ءُ سْیاھگ ءِ سربُری دْروشم بد ڈول بوت کنت۔ بوت کنت ھمے سوَب ءِ بنیاد ءَ اوپسالا ءَ ھم پہ گْونڈ کشّاباں جتائیں آب نہ گِیشّینتگ۔
​نوں گپ ایش اِنت کہ اگاں ما ”سُرینوکاں“ بہ زوریں گڑا سیدرھبند ءِ دْراج کشّاب ھم گوں ایشانی کمک ءَ گِیشّ اِت کن اَنت انچوش کہ بُرز ءَ ما نمونگ داتگ اَنت۔ اے وڑ ءَ تازی سْیاھگ ءِ کوپگ ھم سبک تر بیت ءُ یک رواج گِپتگیں رھبندے ھم دیم پہ منزل ءَ گاماں تیزتر جنان کنت۔ دومی گپ ایش اِنت کہ بلوچی زبان ءِ توارزانتی پیچن ھم انچوش اِنت کہ ما بُندْروشمانی جتائیں پجّارانی برجاہ دارگ ءَ ھچ وڑ ءَ ڈالچار کُرت نہ کنیں۔ اے ھم زبان ءِ رازمان (system) ءِ بنکّی بھر اَنت۔ زبان تھنا توارانی جھگیر نہ اِنت کہ ما اے دگہ تک ءُ پھناتاں پھک ڈالچار بہ کنیں۔
انچوش کہ لِیونگ ءَ وینزکی (1970) ءِ سرشونی ءَ گْوشتگ کہ :

“Consideration of spelling-to-sound correspondence without regard to morphology and stress would not be adequate linguistically (Leong, 1993)”
بزاں ”دْروشم زانتی ءُ گالتواری زور ءِ ڈالچار کنگ ءُ تھنا گالانی نبیسّگ ءِ وڑ ءُ پَیم ءَ گوں آیانی توار ءَ ھمدپ کنگ ءِ ھیال داری، زبان زانتی ءِ رد ءَ [ھچ وڑ ءَ] مناسب نہ اِنت۔“

سیدرھبند ءَ کہ ما چاریں تہ سما بیت کہ سید ءَ تازی سْیاھگ ءِ کم بودی ھم زانتگ ءُ بلوچی زبان ءِ توارزانتی پیچناں ھم سرپد بوتگ۔ پمیشکا آئی ءَ یک انچیں راھے گچین کُرتگ کہ یک کچّ ءَ زبان ءِ دْراھیں لوٹ گیش ءَ چہ گیش اے سْیاھگ ءَ پیلو بوت بہ کن اَنت۔
​ما نہ گْوشیں کہ سیدرھبند چہ نزوری ءَ پھک ءَ پھک پلگار اِنت۔ بلے اے نزوریانی کساس اینچو نہ اِنت کہ پہ ایشانی شر کنگ ءَ ما سیدرھبند ءِ بنیاد ءَ بہ کروجیں !
اگاں ناں پہ بلوچی ءِ اڑانی گیشّواری ءَ چہ رومن ءَ جْوان تریں سْیاھگ اے وھد ءَ نیست !!

پشت کپت اے گپ کہ سیدرھبند ءِ دربرگ پہ نوک باھنداں سک گْران اِنت پمیشکا ردی ھم سک باز کن اَنت۔ گڑا اولی گپ وَ ایش انت کہ رھبند تھنا پہ نوک باھنداں ٹھینگ نہ بیت بلے کْوھن ءُ پھتہ کاریں نبشتہ کنوک ءُ وانوکانی لوٹ ھم چارگ بنت۔ دومی گپ ایش اِنت کہ اے ردیانی سوَب رھبند ءِ گرانی یا نوک باھندی نہ اِنت بلے دربرجاھاں بلوچی ءُ بلوچی سْیاھگ ءِ نہ وانینگ اِنت۔ رھبند کہ شِھم وانینگ بہ بیت ایشی ءِ دربرگ دیر نہ کنت۔
رھبند اگاں چوش گْران بوتیں گڑا بازیں کسے ءَ چہ واٹس اپ ءِ دربرجاھی گروپاں در بُرت نہ کرتگ اَت ! ردیانی مستریں سوَب ھمیش انت کہ مارا دربرجاہ نیست، دومی ایش آوڑ ءَ کہ دلگوش دیَگ لوٹ اِیت، ما نہ دئیں ءُ سک اشتاپ کنیں۔ اگاں ما سید ءِ کتاباں پہ ھوش ءُ گوش بہ وانیں ءُ پہ اوپار ءُ جْوانی دربرگ ءِ جھد ءَ بہ کنیں، الّم ءَ دربرت ئِے کنیں۔

گڈّی گپ ایش اِنت کہ اوپسالا نبشتہ رھبند ءِ نشان کُرتگیں نزوری وتی جاہ ءَ، بانک کارینا جھانی ءِ نوکیں کتاب ءَ بلوچی بُن رھبند سکّیں جْوانیں وڑے ءَ دیم ءَ آرگ بوتگ۔ اے کتاب ءَ باید ھمک بلوچ بہ وان اِیت ءُ بلوچی بُن رھبند ءَ دربرگ ءِ جھد ءَ بہ کنت۔ اے درگت ءَ اوپسالا ءِ جھد بے گمان ءَ سک باز ستا کرز اَنت !!

بلوچ سبز ءُ بلوچی میزران بات !

شمئے کستر
زیا بلوچ

سرشون:
Jahani, Carina. 2019. A Grammar of Modern Standard Balochi, Uppsala Universitet.
Leong, C.K. 1993. Towards Developing a Framework for Diagnosing Reading Disorders. In: R.M Joshi and C.K Leaong (eds.), Reading Disabilities: Diagnosis and Component Processes, Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers, pp.85–131.
Rogers, Henry. 1995. Optimal Orthographies. In: Insup Taylor and David R. Olson (eds.), Scripts and Literacy: Reading and Learning to Read Alphabets, Syllabaries and Characters. Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers, pp.31–43.