براھوئی نام ءِ مانا ءُ دروشم۔پٹ ءُ پول : اکرم آمِؔل
سرھال : براھوئی نام ءِ مانا ءُ دروشم
پٹ ءُ پول : اکرم آمِؔل
نام ”براھوئی” ءِ مانا چی اِنت ءُ ایشی ءِ اولی دروشم چے بُوتگ؟
‘براھوئی’ ءِ مانا ءِ سر ءَ ھرکس کہ اتکگ وت سر ءَ بےزانشتی لیکہ ءُ وشکند ساچ اِتگ.
کسّے ءَ ھمے ھاٹیگ نہ رستگ کہ ایشی ءِ سر ءَ پٹ ءُ پول بہ کنت یا گُڑا میان استمانی پولکارانی پٹ ءُ پولاں بہ چار ایت.کسّے ایشی ءَ ‘بُرزکوئی’ گْوشتگ ءُ کسّے بروھی.لھتیں مردمانی گْوشگ اِنت کہ اے کردی زبان ءِ گالے اِنت مانا ئِے ‘برات گونَگ’. کردی ءَ “براک” بزاں “برات.ھَو بلے ھچ گْوشت نہ کن اَنت کہ اے نام کدی ءُ پہ چے پِرّ کنگ بوتگ براھوئی بس برات گونَگ اَنت ءُ برات نہ اَنت؟
ھمے وڑ ءَ لھتیں مردم زانشت ءِ دگنیا ءِ سر ءَ کلاگ بنداناں گْوشتگ کہ اے دو گالانی ھواری اِنت ‘بُرو+ای؟’.اے وَشکند ءَ پدا اے وڑ گیشوار اَنت کہ یک بلوچے زھر گپت یک براھوئی یے ءَ گْوشت کہ ‘بُرو’ ءُ براھوئی ءَ درّائینت کہ ‘ای؟’ بزاں ‘من؟’ بہ رو آں؟
ھمے وڑ ءَ بلوچی ‘بُرو’ ءُ براھوئی ‘ای’ ءِ ھواری ءَ ‘بُروئی’ دراتک.
نوں اے وڑیں مردماناں کئے سرپد بہ کنت کہ ”ھما مردم کہ ‘ای’ گْوشگ ءَ اَت آئی ءِ نام چدءُ پیسر چے اَت؟ ءُ آ زبان ءَ کہ پسّہ دیاناں ‘ای’ گْوشتگ اَت آئی ءِ نام چی اَت؟”
ھمے وڑ ءَ اے بےواجھیں نام ءَ لھتیناں سِندی ءُ لھتیناں سرائیکی “بِہ+روھی ءِ نام داتگ.مزھبی مردمانی وَ توجیل ھم وتیگ اَنت کہ گوں پیگمبر ابراھیم ءِ نیگرھی ءِ سوب ءَ براھوئیاں گوں ھمائی ءَ بر اَنت ھمگرنچ کن اَنت یا گُڑا یک ‘ابراھیمے’ ساچ اَنت آئی ءَ پدا ‘بِراھِم’ گْوش اَنت ءُ چدو پد ‘براھو’ بیت کہ پد ءُ رند ئِے ‘براھوئی’ اَنت.
چر ایشی ءَ ھم مستریں زلم ایش اِنت کہ چیزے وانندگیں مردم ھم گْوش اَنت کہ سئے بلوچ بْرات ات اَنت ایشانی وت ماں وت ناٹھی ءُ جیڑھے بُوت یکے ءَ زھر گپت براھوئی زبان ساچ اِت.”
منی جست ایش اِنت کہ اے وڑیں گپ پہ زانِشت ءِ جِند ءَ دژمان نہ اَنت؟ اے زبان زانتی ءِ سر ءَ کلاگ بندگ ءِ ھم مانا نہ اِنت؟ زبان ھمے وڑ جوڑ بنت؟ دنیا ءِ اولی مزنیں جنگ(World War I) ءُ دومی جنگ(World War II) ءَ چُنت زبان ساچینَگ بوتگ اَنت؟
گْونڈ ھبر ایش کہ وسّاچیں لیکھاں یک تچکیں گْواچنے ءَ چیر داتگ ءُ کل کُتگ اَنت ئِے.
براھوئی ءِ مانا ، توارینکی دروشم ءُ گْوستانکی پھنات ءِ جیڑہ ءَ چہ مرچیگ ءَ کم ءُ گیش 60 سال پیسر یک روسی زبان زانت ، دراوڑی زبان زانت ءُ براھوئی زبان زانت میکائل اَندرونوپ(M.S.Andronov) ءَ گیشینتگ بلے کئے پٹ ءُ پول بہ کنت؟ پدا دومی گپ ایش کہ اے پہ مئے سْیاسی پولکاراں دِل وشّیں گپے نہ اِنت کہ اے راست منّگ بہ بیت کہ براھوئی یک دراوڑی زبانے اِنت ءُ ایشی ءِ نام ھم.
روسی میکائل سرگیوِچ اندرونوپ کئے اَت؟ ماسکو(رُوس) ءَ ودی بوتگیں اے زبان زانت وتی سرجمیں زند دراوڑی زبانانی سر ءَ کار کنگ ءَ گْوازینت ءُ آئی ءِ کار دراوڑی زبانانی سر ءَ شما پٹّ اِت ءُ ونت کن اِت پدا براھوئی ءِ سر ءَ آئی دو نِبیک(Books) وانَگ کرز اَنت ءُ نام اِش :
1.The Brahui language
2.Brahui a Dravidian language
ھست.
اندرونوپ گْوش ایت ‘براھوئی’ یک پھکیں ءُ زگریں کوھنیں دراوڑی(Proto-Dravidian) گالے اِنت ءُ چہ دو گالانی ھواری ءَ دراتکگ:
وَڑا+کوئی 
وَڑاکوئی
وَڑاکوئیاولی بھر “وَڑا” ءِ مانا اِنت “گوریچان” ءُ دومی بھر “کوئی” چہ دگہ دراوڑی ٹَکّ ءُ کُٹمانی ناماں دگری نہ دار ایت پہ درور : کُئی ، کُوئی ، کُوی ، کُووِنگا ءُ دگہ دگہ.
Kui, Kūi, Kuwi, Kūvingā etc.
اے درستیں نامانی مانا اِنت کوھی (Moutaineer).
نوں اے پہ شما درستاں ھیرانی ءُ نابوتنی گپے اِنت کہ اے چُتور دراوڑی گالے بُوت اے وَ آریائی گالے اِنت.پارسی ءَ کوہ ، بلوچی ءَ کوہ ، پھلوی ءَ کوہ ءُ اوستائی ءَ “کَوفہ” اِنت.
بلے اِناں وھدے دْرسیں ھند آریائی ءُ ھندیورپی گال بلداں ما دیم ءَ ایر کن ایں ھِیرت چار ایں ءُ آھانی ماناھاں تِپاس ایں تہ ما ھمے آسرال ءَ سر بہ ایں کہ اے چہ دراوڑیاں وام زُرتگیں گال اَنت.دراوڑی دْرستیں زبانانی تہ ءَ پہ “کوہ ، بُرزی ءُ بادشاہ” ءَ سدانی ھساب ءَ گوں وتی رنگ رنگی ئیں دروشم ءَ ھمے گال کارمرز بیت بلے من پہ شما جھل ءَ بس لھتیں درور دیاں ءُ اے چہ ایم بی ایمینیو ءُ ٹی برو ءِ دراوڑی اِٹائموجیکل ڈکشنری(DED) ءَ زیرگ بیتگ اَنت.
دراوڑی زبانانی تہ ءَ پہ “کوہ” ءَ کارمرز بوتگیں گال :
Tamil kō mountain.Telugu. kōdu, kōduvã̄ḍu a Khond, man of a certain hilltribe; kōya name of a certain tribe of mountaineers. Gondi. (Tr.) koitur (pl. kōītōṛk) a Gond male; fem. kōītāṛ; (Y. G.) koy, (SR. Ch.) koya Gond man; (Ko.) koytanḍ(pl. koytaṛ) Koya man . Konḍa kūbi the Konḍa Dora (the speakers of this language). Kui kūi the Kond tribe or language; kūenju a Kond man or boy; fem. kūali; kui above, aloft, over; atop, upon; kuiki to the place above; kuiṭi from the place above. Kuwi (F.) kūviŋa the Paṛja Khonds; (S.) kui up, above, west; kūita in the west.
(دراوڑی ریشگی لبزبلد گال شمار 2178)
پہ بادشاہ ءَ کارمرز بوتگیں گال :
Tamil. kō, kōṉ, kōmāṉ emperor, king, great man, leadership; kōyil palace, temple; kōyiṉmai, kōviṉmai, kōṉmai royal dignity, arrogance; kōvil temple; kōṉāṭu a division of the Chola country; kōcar name of certain chieftains mentioned in the Sangam literature and connected with the Tuḷu country. Malayalam. kō, kōn, kōmān king; kōyil, kōvil palace, temple; kōyilakam palace; kōnma, kōyma royal authority. Ko. ko·na·ṛ the plains; ko·na·ṭo·n, ko·na·ṭo·r man, men of the plains. Te. kōyila, kōvela temple. Pa. kōc king. Ga. (S) kōsu id. ? Kur. kōhāgreat, big, haughty, important, eminent in rank, etc.; kōhar elders, grandees, chiefs; (Hahn) koghāgreat one, elder relative; koghar elders.
(دراوڑی ریشگی لبزبلد 2177)
ھمے وڑ ءَ بچار اِت گال شمار 2049
Tamil. koṭi banner, flag, streamer; kōṭu summit of a hill, peak, mountain; kōṭai mountain; kōṭar peak, summit of a tower; kuvaṭu mountain, hill, peak; kuṭumi summit of a mountain, top of a building, crown of the head, bird’s crest, tuft of hair (esp. of men), crown, projecting corners on which a door swings. Ma. koṭi top, extremity, flag, banner, sprout; kōṭu end; kuvaṭu hill, mountain-top; kuṭuma, kuṭumma narrow point, bird’s crest, pivot of door used as hinge, lock of hair worn as caste distinction; koṭṭu head of a bone. Ko. koṛy flag on temple; koṭ top tuft of hair (of Kota boy, brahman), crest of bird; kuṭclitoris. To. kwïṭtip, nipple, child’s back lock of hair. Ka. kuḍi pointed end, point, extreme tip of a creeper, sprout, end, top, flag, banner; guḍi point, flag, banner; kuḍilu sprout, shoot; kōḍu a point, the peak or top of a hill; koṭṭu a point, nipple, crest, gold ornament worn by women in their plaited hair; koṭṭa state of being extreme; koṭṭa-kone the extreme point; (Hav.) koḍi sprout; Koḍa. koḍi top (of mountain, tree, rock, table), rim of pit or tank, flag. Tulu. koḍi point, end, extremity, sprout, flag; koḍipuni to bud, germinate; (B-K.) koḍipu, koḍipelů a sprout; koḍirè the top-leaf; koṭṭu cock’s comb, peacock’s tuft. Te. koḍi tip, top, end or point of a flame; koṭṭa-kona the very end or extremity. Kol. (Kin.) koṛi point. Pa. kūṭor cock’s comb. Go. (Tr.) koḍḍītender tip or shoot of a plant or tree; koḍḍi (S.) end, tip, (Mu.) tip of bow; (A.) koḍi point (Voc. 891). Malt. qoṛg̣o comb of a cock; ? qóru the end, the top (as of a tree). Cf. 2081 Ta. koṇṭai and 2200 Ta. kōṭu. DED(S) 1704
پدا بہ چار اِت گال شمار 1864
Tamil. kuṉṟam, kuṉṟu hill, mountain; kuṉṟuvar mountaineers. Malayalam. kunnam mountain; kunnu hill, mountain; conical heap, hill-fort; kunnan mountaineer; kunnikka to pile up, heap up; kuṟu hill. Toda. küḏ-xas̱, küḏs̱large rock standing by itself. Ka. koṇḍa hill, mountain (< Telugu.). Koḍa. kundï mountain. Telugu. koṇḍa, (inscr.) konṟa mountain, hill, rock; koṇḍavã̄ḍu a mountaineer; kuruva, (Inscr.) kuṟuva a raised ground, footpath on a hill. Niki. (Ch.) kod hill. Pa. kondi (pl. kondkul) mountain. Gadba. (S.2) konḍekor the Gadbas near Salur; (S.3) koṇḍavān a hill-man. Go. (W.) kuṛu hill; (Ph.) kuṛo mountain, forest (Voc. 795). Konḍa goṟon (pl. goṟoku/ goṟonku) hill, mountain, forest on a hill. Cf. 1844 Ta. kuṟam. DED(S) 1548.
ھمے وڑ ءَ گال “کوھان” ءَ بہ چار اِت دراوڑی ریشگی گال گنج شمار 1731 ءَ:
Tamil : koparam, Kūmpu,
Kui : kopa
منی ھیال ءَ اے درستیں گال ءُ چر ایشاں دراتکگیں گال ءُ آھانی شاھگانیں ماناھانی وانَگ ءَ رند اے گپ ءِ تہ ءَ دگہ گِندستے بیت نہ کنت کہ اے چہ دراوڑیاں زرتگیں گالے اِنت ءُ زبانانی گِپت ءُ دات ءَ ھچ میارے نیست.
نوں ما کا ایں وتی بنگپ ءِ نیمگ ءَ.
ایندرونوپ ءِ نز ءَ گال “براھوئی” ءِ اولی دروشم “وَڑاکوئی” بُوتگ کہ مانا ئِے “گوریچی کوھی(مردم)” بزاں Northern mountaineers اِنت.
ایشی ءِ دروشم ءِ سَپر اے وڑ اِنت:
وَڈاکوئی وڑاکوئی بَڑاکوئی بَراکوئی بَراھوئی بِراھوئی
وڑاکوئی بَڑاکوئی بَراکوئی بَراھوئی بِراھوئیرومن ءَ :
Vađākūi 
Vaŕākūi Baŕākūi Barākūi Barāhūi Birāhūi
Vaŕākūi Baŕākūi Barākūi Barāhūi Birāhūi(پدا انگریزاں ایشی ءَ وتی گالتوار ءِ ھساب ءَBrahui نبیس اِتگ ءُ رومن ءَ ھمے رواج گِپتگ)
بلے وَڑاکوئی چتور “براھوئی” بیت کنت اے وَ بلاھیں توارینکی ناتپاکی یے نہ اِنت؟ ایشی ءِ گْوستانکی (Historical) سوَب چے اِنت؟
چہ گْوستانکی تک ءُ پھنات ءَ پیسر ما کا ایں ایشی ءِ توارینکی پھنات ءَ. ھر ھما مردم کہ توارینک ءَ بلد اَنت پہ آھاں اے گپ نوکیں نہ اِنت کہ وَ~ب بزاں ‘و’ ءُ ‘ب’ ءِ وت ماں وت بدل بوھگ یکیں لسّیں گپے اِنت.من پہ شما لھتیں لسّیں درور دے آں.تازی “لفظ” بلوچی ءَ “لوز” ءُ “لبز” دوئیں دْروشماں کارمرزگ بیت. “نبیسَگ” ءُ “نِویس” ءَ بچار اِت کہ “ب” ءُ “و” وت ماں وت بدل بوتگ اَنت.ھمے وڑ ءَ نوشتہ ءُ نبشتہ ، بےبس ءُ بےوس ، آب ، آپ ، آو ، آف ءُ دگہ دگہ.پدا “ڈ” ءِ توار “ڑ” ءَ چوں بدل بیت کنت؟ ھمے وڑ ھنچش کہ “گُڈ ءَ” ءِ گال “گُڑا” بُوتگ.روانَگی ءَ “ڈ” ءِ توار “ڑ” بیت.
نوں ھمے وڈاکوئی ءِ “و” ءُ “ڈ” بدل بوتگ اَنت گوں “ب” ءُ “ڑ” ءَ بزاں “بَڑاکوئی”.
ھمے رنگیں توار مَٹّی ءِ یک دگہ درورے دیاں چُش کہ سِندی ، سرائیکی ءُ پنجابی “وَڈا” ماں اردو ءَ “بَڑا” ءِ دروشم گِپتگ.
بلے بَڑاکوئی ءُ بِراھوئی سک دُور اَنت دنیگا. ھند ایرانی زبانانی تہ ءَ پُشتاب آب(Retroflex sounds) بزاں ٹ ، ڈ ، ڑ نہ بوتگ اَنت چُش کہ کوھنیں ءُ نوکیں پارسی ، پھلوی ءُ اوستائی.بلے بلوچی ءُ اوگانی ءَ اے توار پدا وتی کُتگ.گْوشگ ءِ مول مراد ایش اِنت کہ ایرانیاں “بَڑاکوئی” ءَ “بَراکوئی” ءِ توار ءَ ادا کُتگ پہ چے کہ “ڑ” ءِ توار آھانی زبان ءَ مان نیست.کوھنیں پارسی ءَ “خ” ھم نہ بوتگ بلے نوکیں پارسی ءَ اے ھست کہ چہ تازیاں ءَ زُرتگ وتی کُتگ ئِے.پمشکا ھنّوگیں پارسی ءَ “براھوئی” ءَ “بَراخوئی” گْوش اَنت بلے کوھنیں پارسی ءَ “بَراکوئی” ءُ ”بَراھوئی” گْوشتگ.
پدا شما دْرس زان اِت کہ “ک” ءُ “ھ” ءِ وت ماں وت بدل بوھگ ھم لسّیں گپے اِنت ماں جھانی دْرسیں زباناں ھنچش بیت پہ درور انگریزی “ہارٹ(دل)” یونانی ءَ “کارڈیا” اِنت.دراوڑی زبانانی تہ ءَ ھم ھمے دوئیں توار وت ماں وت مٹ بنت.بلکیں بلوچی ءَ بہ چار اِت “ھَندگ” ءُ “کندگ” ، رھشان ءُ رکشان.بزاں کاپ ءُ ھا ءِ توار ھم بدل بیان کن اَنت.
ھَو بلے “بَراکوئی\بَراھوئی” چوں “بِراھوئی” بُوت کنت؟ زِیر ءُ زبر دو کشّاب اَنت ایشانی بدلی ھم بلاھیں جیڑھے نہ اِنت چُش کہ “کَراچی” ءَ بازینے “کِراچی” گُش ایت.
کوھی ءُ پیریں براھوئی مرچی ھم ایشی ءِ توار ءَ “بِراھوئی”
Birāhōī
ادا کن اَنت.بزاں “بِ+را+ھو+ای.بلے لسُّکائی اے
Birāhuī
ءِ دروشم ءَ ادا بیت.
مکران ءِ مردم ایشی ءَ “بْراھوی” ءُ “بْراوَگی” ھم گْوش اَنت.چُش کہ سندی ما را(براھوئیاں) “بِروھی” گْوش اَنت ءُ “بلوچ” ءَ ” ٻَروچ” گْوش اَنت ءُ تازی “بلوچ” ءَ بلُوش گْوش اَنت وتی تب ءَ.
البت “بْراھوئی” وت وتی نام ءَ “بِراھوئی” گِر اَنت بلے ایندگہ مردم ایشانی نام وتی ھساب ءَ ترّین اَنت.
گوستانکی پھنات ءَ “براھوئی” پہ چے اے نام دیگ بُوتگ اَنت؟
پسّہ ایش اِنت کہ وھدے ایرانی مردم اولی سر ءَ لڈ ءُ بار کُت اِد ءَ اتک اَنت تہ ایشاں اِد ءِ دراوڑیاں زرباری نیمگ ءَ تاچین ءُ براھوئی چہ ھمیشاں گوریچان ءِ نیمگ ءَ پشت کپتگیں مردم ات اَنت. بلے زرباری دراوڑانی گوں وتی سْیاداں رھوت نہ سِستگ اَت وھد ءِ سر ءَ اِد ءَ آیان کُت ءُ براھوئیاں “وَڈاکوئی\وَڑاکوئی” ءِ نام ءَ توار کنان کُت.پارسیانی آیگ ءِ رِدیگ برجاہ اَت گُڈسریں پارسیاں ھمے نام(بَڑاکوئی) زُرت ءُ وتی گالتوار ءَ ترّینت.
اد ءَ یک گپے دلگوش کنگی اِنت کہ ھنّوگیں دْراہ براھوئی نسلی ھساب ءَ درواڑ نہ اَنت بلکیں ھوار سوار اَنت پہ چے کہ کسان بَر(Subcontinent) ءَ چُشیں ھچ قومے نیست کہ آئی ءِ بابت ءَ دلجمی ءَ گْوشگ بہ بیت کہ سد در سد زگر ءُ یک نسل ءِ رند اِنت.پدا میکائل اندرونوپ ءِ نز ءَ چہ وتی تمنی زباناں براھوئی 5000 سال پیسر سِستگ(3000 پ.م) پمشکا چہ وتی چاریں نیمگ ءِ ھند آریائی ءُ ھند یورپی زباناں باز سان زرتگ وتی بازیں بنکی ءُ ارزشتی گالاں گار کُتگ پہ درور ایشی ءِ ھساب ءِ بنیادی سئے شمار ھست اَنت بلے چہ چار ءَ بگر داں دیم ءَ دْرست پارسی اَنت بس وتی توارینکی تب ءَ ترّینَگ بیتگ اَنت ، بازیں اُزبھانی نام ھم گار اَنت کہ چہ دگراں زُرتگ ، البت ایشی ءِ گرامر شُگر اِنت کہ انگت(واجہ کازی ءِ وڑ ءَ سلامت ءُ) زندگ اِنت.
من شما را یک درورے دیاں:
بلوچی : من نہ وَر آں.
I do not eat.
سندی : مان نه کائيندو آهيان.
اردو : میں نہیں کھاتا۔
اوگانی : زه نه خورم
پارسی : من نمی خورم
اد ءَ شما گِند اِت کہ اے درسیں زبانانی کارگالانی تہ ءَ “نَ ، نہ ، ناٹ” لسّ اَنت.بلے براھوئی ءَ چہ اے درستاں چپ :
ای کُنپرہ۔
اد ءَ “کُن+پرہ” بزاں پہ “نہ” ءَ بس میان ءَ “پَ” اتکگ.
یک دگہ چیزے کہ بلوچی “بیا” ءُ “براھوئی “بَر” ءَ ریشگی نزیکی نیست پہ چے کہ بلوچی “بیا” دو گالانی ھواری اِنت بہ+آ بزاں “بہ” پرمان گال ءِ چیدگ اِنت چش کہ بِہ کن ، بِہ بر ، بہ دے ، بہ نِند ءُ “آ” چہ بُنگال “آیگ” ءَ دراتکگ.بلے براھوئی “بَر” چہ براھوئی بنگال “بَرِنگ\بَنِّنگ” دراتکگ.(بہ بکش اِت اے منی بنگپ نیست اَت من چہ بُنگپ ءَ چپ بیت آں)
من گوں وتی بلوچ بْرات ءُ گُھاراں دزبندی کناں کہ منی اے گیشواری ءَ سْیاسی مہ زان اَنت بلکیں یک راستے ءِ پدّرائشت ءُ مئے(براھوئی ءِ) پجّار ءِ گاری ءِ رکّینَگ ءِ کوشست ءِ درانگازی بزان اَنت.
سرشون : دہ براھوئی لینگویج اچ میکائل اندرونوپ
دراوڑی اِٹائمولوجیکل ڈکشنری ٹی برو ءُ ایم بی ایمینیو